بایگانی سال 2021

همان‌گونه که در مقدمۀ این یادداشت‌ها گفته شد، این مجموعه متشکل از یادداشت‌های کوتاهی است که به معرفی برخی از رویکردهای متفاوتی می‌پردازد که می‌توان در گروه‌درمانی از آنها بهره برد. البته این توضیحات بسیار مختصر بوده و صرفاً برای آشنایی مخاطب با کلیات هر رویکرد نوشته شده است تا خواننده بتواند با پیدا کردن علاقمندی یا کنجکاوی خود، به مطالعۀ بیشتر در زمینۀ مورد علاقه‌اش بپردازد.

سایکودراما رویکردی تجربی و قدرتمند برای کار گروهی است که طی آن از حرکات بدنی و بداهه‌گویی‌های دراماتیک برای اجرای مجدد (بازی کردن مجدد در قالب ایفای نقش) و اجرای جسمانی (در قالب حرکات بدنی) دفاع‌های روانی درونی یا نشانه‌هایی که فرد تجربه می‌کند استفاده می‌شود (مورنو، ۱۹۶۹/۱۹۷۵). در این درمان که نوعی تغییر جهت از درمان فرآیندمحور بین‌فردی سنتی است، بیمار ترغیب می‌شود به‌جای حرف زدن، فرآیند‌های درونی‌اش را به‌شکلی نمایش‌گونه اجرا کند.

گرچه سایکودراما به‌خودی‌خود گرایش و رویکرد کامل و جداگانه‌ای به‌حساب می‌آید، می‌توان از فنون و مداخلات آن به نفع اعضای گروه‌های فرآیند بیماران غیربستری استفاده کرد (نیکولاس،۲۰۱۷؛ تریدول و دارتنل، ۲۰۱۷). پروتکل سایکودراماتیک سه مؤلفه دارد: (۱) «مرحلۀ گرم کردن»؛ (آماده‌سازی پروتاگونیست یا قهرمان) (۲) مشخص کردن موقعیت ایجاد‌کنندۀ تعارض و اجرای آن؛ «مرحلۀ عمل یا اجرا» و در نهایت (۳) درخواست از اعضای گروه برای مشارکت و ابراز پاسخ‌های شخصی‌شان به پروتاگونیست؛ «مرحلۀ به‌اشتراک‌گذاری». در سایکودراما «پروتاگونیست» معمولاً فرد اصلی‌ای است که به اجرای نمایش هیجانی می‌پردازد، درحالی‌که سایر اعضای گروه در نقش «بازیگران کمکی» که بخش‌هایی از دنیای درونی فرد را نشان می‌دهند به پروتاگونیست کمک می‌کنند. رهبر گروه لقب «کارگردان سایکودراما» را یدک می‌کشد. برخی از فنون فراوان سایکودراماتیکی که به‌عنوان مداخله به‌کار می‌روند و برگرفته از سایکودراما هستند شامل هم‌ذات‌پنداری، نقش‌گزاری، واژگونی نقش و آموزش نقش می‌شوند.

هم‌ذات‌پنداری یعنی ایفای نقش خودِ درونی پروتاگونیست توسط یکی از اعضا یا رهبر گروه. این فن به افراد کمک می‌کند با افکار و احساساتی ارتباط برقرار کنند که ممکن است به ‌دلیل خجالتی بودن، ترس یا ناتوانی در نام‌گذاری تجارب درون‌شان نتوانند آنها را ابراز‌ کنند.

برای مثال، پس‌ از مشخص شدن پروتاگونیست، کارگردان از او می‌خواهد فردی از اعضای گروه را انتخاب کند که «بتواند جای تو قرار بگیرد و افکار و احساساتی را که تجربه می‌کنی اما ابراز نمی‌کنی ابراز کند.» با این روش، هم‌ذات‌پنداری شناسایی می‌شود. با تداوم این موقعیت، پروتاگونیست ممکن است به یکی از افراد مهم زندگی‌اش بگوید: «واقعاً نمی‌فهمم چرا ترکم کردی.» هم‌ذات‌پندار افکاری را بیان می‌کند که احساس می‌کند پروتاگونیست در سر دارد اما ابرازشان نمی‌کند؛ برای مثال: «از اینکه ظاهراً به من اهمیت نمی‌دهی به‌شدت ناراحتم!» پس از چنین ابرازی، پروتاگونیست می‌تواند عبارت بیان‌شده توسط هم‌ذات‌پندار را تغییر دهد یا به‌طور کامل رد کند و امکان کاوش یا گسترش هر چه بیشتر تجارب درونی خود را فراهم کند (نیکولاس، ۲۰۰۹؛ ۲۰۱۷).

سایکودراما روشی نظام‌یافته برای نقش‌گزاری است که فرد را قادر می‌سازد در محیط گروه و از طریق اجرا و ایفای نقش به‌جای صحبت کردن محض، به کاوش ابعاد روانی-اجتماعی تعارض‌ها، مشکلات، روابط بین‌فردی و موقعیت‌های زندگی بپردازد. از طریق اجرای مجدد تجارب به‌صورت جسمانی، گذشته به اینجا و اکنون آورده می‌شود و به فرد امکان می‌دهد با راهنمایی درمانگر یا کارگردان و مشارکت اعضای گروهی که خود نیز تروماهای مشابهی را تجربه کرده‌اند، خاطرات گذشته را پردازش کند (کیپر، ۱۹۹۸).

قسمت‌های دیگر:

دلبستگی و گروه‌درمانی مبتنی بر ذهنی‌سازی

گروه‌درمانی گشتالتی

درمان سیستم‌محور

روابط ابژه

گروه‌درمانی یونگی

تحلیل رفتار متقابل و درمان تصمیم‌گیری مجدد

درمان تحلیلی مدرن

گروه‌درمانی تاویستاک

گروه‌درمانی لکانی

منابع

Moreno, J. L., & Moreno, Z. (1969/1975). Psychodrama (Vol. 3). Beacon, NY: Beacon House (original edition, 1969).

Nicholas, M. (2009). Introduction to the special edition on psychodrama with some comments on Moreno’s concept of spontaneity. Group, 33, 291–296.

Nicholas, M. W. (2017). The use of psychodrama and sociometry techniques in psychodynamic and other process groups. International Journal of Group Psychotherapy, 67(Supp1), S131–S140.

Treadwell, T., & Dartnell, D. (2017). Cognitive behavioral psychodrama group therapy. International Journal of Group Psychotherapy, 67(Supp1), S182–S193.

همان‌گونه که در مقدمۀ این یادداشت‌ها گفته شد، این مجموعه متشکل از یادداشت‌های کوتاهی است که به معرفی برخی از رویکردهای متفاوتی می‌پردازد که می‌توان در گروه‌درمانی از آنها بهره برد. البته این توضیحات بسیار مختصر بوده و صرفاً برای آشنایی مخاطب با کلیات هر رویکرد نوشته شده است تا خواننده بتواند با پیدا کردن علاقمندی یا کنجکاوی خود، به مطالعۀ بیشتر در زمینۀ مورد علاقه‌اش بپردازد.

روابط ابژه یکی از چهار مدل نظری اصلی درمان روان‌پویشی است (فرانک‌لند، ۲۰۱۰). بر اساس نظریۀ روابط ابژه، افراد از بدو تولد به دنبال برقراری روابط هستند و به آن نیاز دارند و این یعنی همۀ اعمالی که افراد انجام می‌دهند تلاشی برای ایجاد پیوند با دیگران است (بوچل و روتان، ۲۰۱۷). در این نوع درمان، افراد از دفاع‌هایی آگاه می‌شوند که در ازای ایجاد ایمنی موقت و محافظت از فرد در برابر آسیب‌پذیری، مانع برقراری و حفظ روابط بین‌فردی مثبت می‌شوند (بوچل و روتان، ۲۰۱۷). یکی از مفاهیم اصلی روابط ابژه عبارت است از همانندسازی فرافکنانه (بوچل و روتان، ۲۰۱۷). بر اساس این مفهوم، فرد بخشی‌هایی از خودش را به فرد دیگری «فرافکنی» می‌کند و از این طریق، هیجان یا بخش ناخوشایند وجودش را متعلق به خود نمی‌داند و طرف مقابل را مجبور می‌کنند که به‌نحوی احساس و رفتار کند که گویی این فکر یا هیجان خصیصه‌‌ای متعلق به او است.

برای مثال، فرض کنید یکی از اعضای گروه (گامورا) به عضو دیگر (پیتر) بگوید که چون او (پیتر) وسط حرفش پریده و قبل از اتمام سخنانش موضوع بحث را عوض کرده از دستش دلخور است. پیتر ممکن است احساس شرمندگی و خودخواهی کند، اما به‌جای پذیرش این بخش از وجودش می‌گوید: «نصف جلسه مشغول صحبت بوده‌ای. امروز به‌اندازۀ کافی از گروه سهم نداشته‌ای؟» پیتر با این عبارت هیجان‌های انکار‌شدۀ شرم‌ساری یا خودخواهی خودش را به گامورا فرافکنی می‌کند و با ایجاد ترس از اینکه او وقت زیادی را از گروه می‌گیرد، باعث می‌شود گامورا از کوره در برود و در پاسخ بگوید: «نه! تمام کردن صحبتم برایم مهم‌تر از تو است!» بدین ‌ترتیب، رفتارها و حرف‌‌هایی که پیتر برای انکار هیجان‌های خودش به کار گرفته بود، گامورا را به سمت عینیت‌بخشی به خودخواهی سوق داد.

قسمت‌های دیگر:

دلبستگی و گروه‌درمانی مبتنی بر ذهنی‌سازی

گروه‌درمانی گشتالتی

درمان سیستم‌محور

گروه‌درمانی یونگی

سایکودراما

تحلیل رفتار متقابل و درمان تصمیم‌گیری مجدد

درمان تحلیلی مدرن

گروه‌درمانی تاویستاک

گروه‌درمانی لکانی

منابع

Buchele, B. J., & Rutan, J. S. (2017). An object relations theory perspective. International Journal of Group Psychotherapy, 67(Supp1), S36–S43.

Frankland, A. G. (2010). The little psychotherapy book: Object relations in practice. New York: Oxford University Press.

همان‌گونه که در مقدمۀ این یادداشت‌ها گفته شد، این مجموعه متشکل از یادداشت‌های کوتاهی است که به معرفی برخی از رویکردهای متفاوتی می‌پردازد که می‌توان در گروه‌درمانی از آنها بهره برد. البته این توضیحات بسیار مختصر بوده و صرفاً برای آشنایی مخاطب با کلیات هر رویکرد نوشته شده است تا خواننده بتواند با پیدا کردن علاقمندی یا کنجکاوی خود، به مطالعۀ بیشتر در زمینۀ مورد علاقه‌اش بپردازد.

در گروه‌درمانی گشتالتی اعضای گروه فضای آگاه شدن، دیده‌ شدن و برقراری ارتباط با یکدیگر را پیدا می‌کنند. نگاه امروزی این بخش به گروه‌درمانی گشتالتی عمدتاً متأثر از نوشته‌های کول و ریس (۲۰۱۸) است. بر اساس این نوشته‌ها، گروه‌درمانی گشتالتی به افراد اجازه می‌دهد بخش‌های شناخته‌شده و پذیرفته‌نشدۀ وجودشان را با هم تلفیق کنند و به افرادی خودتنظیم‌گر تبدیل شوند (کول و ریس،‌۲۰۱۸).

نظریۀ گشتالت بر زمان حال و اینکه چگونه با دیگران ارتباط برقرار می‌کنیم، دلبستۀ آنها می‌شویم و از خودمان در برابر آنها محافظت می‌کنیم متمرکز است (کپنر، ۱۹۸۰؛ پرلز، ۱۹۷۳). واژۀ گشتالت به یک «کُل» اشاره دارد که چیزی فراتر از مجموع اجزای خودش است. در این رویکرد، خودآگاهی به‌عنوان عامل رشد و شفابخشی در نظر گرفته می‌شود که در صورت تقویت، به اعضای گروه امکان خودتنظیمی رفتارشان و همچنین تحقق کامل پتانسیل‌شان را می‌دهد.

از دو منظر می‌توان به اهداف گروه‌درمانی گشتالتی (کول و ریس،‌ ۲۰۱۸) نگاه کرد: اهداف فردی (مثلاً یکپارچه‌ کردن قطب‌های مختلف وجود فرد، گسترش آگاهی، دستیابی به تماس با خود، تعریف مرز‌ها و ارائۀ خودیاری) و اهداف گروهی (مثلاً پرسیدن خواسته‌ها یا نیازهای فرد به‌شکلی واضح، مدیریت مؤثر تعارض بین‌فردی، رشد کردن در نتیجۀ مواجهه با مشکلات در عین احترام به نیازهای یکدیگر، یادگیری نحوۀ حمایت از دیگران و انرژی دادن به آنها و خودداری از ارائۀ توصیه یا نصیحت مستقیم). اصول اصلی مورد بحث در گروه‌درمانی گشتالتی عبارتند از کل‌نگری (holism)، نظریۀ میدانی (field theory) و فرآیند تشکیل شکل (figure-formation process).

کل‌نگری بدین صورت توصیف می‌شود: تمرکز بر ترمیم خود، میدان اطراف‌مان و سازه‌هایی که بین این دو می‌سازیم؛ سازه‌هایی که بر عمل تأثیر می‌گذارند (کول و ریس، ۲۰۱۸).

در نظریۀ میدانی، عنوان می‌شود که ما در میدان یا سیستم کوچک‌مان در داخل گروه به‌شکلی ناخواسته تحت ‌تأثیر میدان جامعۀ بزرگ‌تر هستیم و نوعی خُردجهان در گروه جامعۀ بزرگ‌تر به‌حساب می‌آییم. عقاید نژادپرستانه‌ علیه افراد رنگین‌پوست و «اوباش» و «تبهکار» دانستن آنها مثالی در این زمینه است که ممکن است باعث شود  اعضا با مشاهدۀ رفتاری از عضو سیاه‌پوست در مقایسه با مشاهدۀ همین رفتار از عضو سفید‌پوست، هیجان‌ ترس یا «پرخاشگری» ادراک‌شدۀ بیشتری را احساس کنند.

قسمت‌های دیگر:

دلبستگی و گروه‌درمانی مبتنی بر ذهنی‌سازی

درمان سیستم‌محور

روابط ابژه

گروه‌درمانی یونگی

سایکودراما

تحلیل رفتار متقابل و درمان تصمیم‌گیری مجدد

درمان تحلیلی مدرن

گروه‌درمانی تاویستاک

گروه‌درمانی لکانی

منابع

Cole, P., Reese, D. (2018). New Directions in Gestalt Group Therapy. New York: Routledge

Kepner, E. (1980). Gestalt group process. In B. Feder & R. Ronall (Eds.), Beyond the hot seat: Gestalt approaches to group (pp. 5-24). New York: Brunner/Mazel. Perls, F. S. (1973). The Gestalt approach and eyewitness to therapy. New York: Bantam Books.

هیچ‌کس نمی‌تواند دربارۀ تأثیر مثبت اروین یالوم بر حیطۀ گروه‌درمانی تردید به خود راه دهد. یالوم در نوشته‌های جریان‌ساز خود، با ساده‌سازی منابع بسیار متنوع به چند عامل درمانی مشترک و خلاصه، امکان استفاده از آنها را به‌عنوان اصول راهنما در انواع مختلفی از گروه‌ها و موقعیت‌ها فراهم کرد (یالوم و لش، ۲۰۰۵). در بخش اعظمی از برنامه‌های آموزشی دکترای روان‌شناسی نام یالوم با گروه‌درمانی مترادف شده است، به‌طوری‌که حدود ۷۹ درصد از واحدهای مشاورۀ گروهی از کتاب او به‌عنوان منبع درسی اصلی‌شان استفاده می‌کنند و از ویدیو‌های نحوۀ عمل وی در سناریو‌های بالینی به‌عنوان الگویی از رهبری مؤثر روان‌درمانی گروهی بهره می‌برند (واین‌استین و روستنی، ۱۹۹۸). پیمایش انجام‌شده بر روی دوره‌های دکترا نشان داد که گرایش‌های نظری اصلی تدریس در کلاس‌های گروه‌درمانی به شرح ذیل است: ۶۱ درصد التقاطی، ۲۹ درصد وجودی یا ارتباطی، ۶ درصد روان‌پویشی و ۳ درصد شناختی-رفتاری (واین‌استین و روستنی، ۱۹۹۸). با در نظر گرفتن گستره و عمق مدل‌های نظری منحصربه‌فردی که مختص گروه‌درمانی هستند و در دورۀ آموزشی تحصیلات تکمیلی معمول مطرح نمی‌شوند، این آمار خیره‌کننده است. در واقع، در بسیاری از برنامه‌‌های آموزشی (بالینی، مددکاری اجتماعی و روان‌پزشکی) هیچ تضمینی برای کسب تجربه در زمینۀ گروه‌درمانی از طریق کارآموزی یا گذراندن واحد‌های الزامی گروه‌درمانی وجود ندارد (مارکوس و کینگ، ۲۰۰۳). این خود مهر تأییدی بر این موضوع است که در تربیت حرفه‌ایمان، کماکان به آموزش گروه‌درمانی توجه کافی نمی‌شود و میزان آموزش آن در دوره‌های تربیت حرفه‌ای بسیار کم است؛ علی‌رغم اینکه گروه‌درمانی اخیراً به‌عنوان یکی از حیطه‌های تخصصی روان‌شناسی پذیرفته شده است.

تدریس گروه‌درمانی عمدتاً مشابه درمان فردی است که مربیان طی آن از اصول جنبش تلفیق روان‌درمانی برای آموزش استفاده می‌کنند. در این حالت، تدریس عوامل درمانی مشترک و مدل‌های تلفیقی، در مقایسه با کاوش ژرفای گرایش‌های نظری خاص و تسلط بر آنها ارزش بیشتری دارد (لامپروپولوس و دیکسون، ۲۰۰۷). این موضوع کارآموزان و درمانگران تازه‌کار را مجبور می‌کند برای یادگیری گرایش‌های نظری خاص، خود به‌صورت مستقل به سازمان‌های حرفه‌ای مراجعه کنند. شخصاً یادم نمی‌آید که در دوران تحصیل، غیر از مدل‌های فرآیند بین‌فردی عوامل مشترک فوق‎الذکر، به نظریه‌های گروه دیگری برخورده باشم و به این ترتیب تا زمان تبدیل شدن به عضو فعال انجمن روان‌درمانی گروهی آمریکا، در مرحلۀ ناشایستگی ناخودآگاه[1] باقی ماندم. در حیطۀ روان‌شناسی، این موضوع مورد توافق است که هیچ دیدگاه درمانی‎ای به‌تنهایی نمی‌تواند برای حل همۀ مشکلات بالینی اثربخش باشد (کاستونگوای، ۲۰۰۰). این بدان معنا نیست که بررسی مشکل از منظر دیدگاه‌های نظری مختلف ارزشی ندارد. بیایید به‎جای نوشیدن معجون خوشمزۀ عوامل مشترک نظریه‌ها، با کنجکاوی به دنبال طعم ظریف و منحصربه‌فردی باشیم که می‌توانیم با مزه کردن میوۀ هر یک نظریه‌های گروه خاص به آن برسیم. از طریق این کاوش نظری عمیق، می‌توانیم روش‌های جدیدی را برای گسترش دامنۀ توانایی‌های رهبران گروه و آگاهی از ابزارهای در دسترس‌مان شناسایی کنیم و فردیت‎مان را به‌عنوان رهبر آتی گروه افزایش دهیم.

در قسمت‌های آیندۀ این نوشته به بررسی نظریه‌های زیر در کار گروه خواهیم پرداخت:

دلبستگی و گروه‌درمانی مبتنی بر ذهنی‌سازی

گروه‌درمانی گشتالتی

درمان سیستم‌محور

روابط ابژه

گروه‌درمانی یونگی

سایکودراما

تحلیل رفتار متقابل و درمان تصمیم‌گیری مجدد

درمان تحلیلی مدرن

گروه‌درمانی تاویستاک

گروه‌درمانی لکانی

منابع

Castonguay, L. G. (2000). A common factors approach to psychotherapy training. Journal of Psychotherapy Integration, 10(3), 263–282.

Lampropoulos, G. K., & Dixon, D. N. (2007). Psychotherapy integration in internships and counseling psychology doctoral programs. Journal of Psychotherapy Integration, 17(2), 185–208.

Markus, H. E., & King, D. A. (2003). A survey of group psychotherapy training during predoctoral psychology internship. Professional Psychology: Research and Practice, 34(2), 203–209.

Weinstein, M., & Rossini, E. D. (1998). Academic training in group psychotherapy in clinical psychology doctoral programs. Psychological Reports, 82, 955–959.

Yalom, I. D., & Leszcz, M. (2005). The theory and practice of group psychotherapy. New York: Basic Books.

[1] Unconscious incompetence: مرحلۀ اول در مراحل یادگیری مارتین. ام برادول که طی آن فرد علاوه بر اینکه از انجام کاری عاجز است یا مهارتی را ندارد، به این ناآگاهی خویش واقف نیست و قبول نمی‌کند که در فلان زمینه نقص دارد. م.

وقتی در پاییز ۲۰۱۹ برای گذراندن دورۀ کارشناسی ارشد رشتۀ مشاورۀ بالینی سلامت روان وارد دانشکدۀ تحصیلات تکمیلی شدم، هرگز رویدادهای غیرمنتظره‌ای را پیش‌بینی نمی‌کردم که قرار بود کل دنیا و همچنین خودم را شوکه کند. کل جامعه بی‎اختیار‎ وارد دنیایی غریب شده بود. گرچه از طریق شبکه‌های اجتماعی با هم ارتباط داشتیم، به‌ نظر می‎آمد تنهایی بیش از حدِ نوظهوری ما را دربرگرفته که نمی‌توانیم از شرش خلاص شویم. برای من وقوع این پاندمی باعث شد روال معمول زندگی‌ام به‌طور کامل نابود شود. نمی‌توانستم کار کنم یا سر کلاس‌ بروم. کلاس‌ها آنلاین شدند، کارم تعطیل شد و بلاتکلیفی همه‌جا را فرا گرفت. ناگهان دنیایی مجازی را در برابر خودم می‌دیدم که مملو از ارتباطاتی سطحی بود؛ ارتباطاتی که به‌واسطۀ پلتفرم‌هایی برقرار و حفظ می‌شد که عمدتاً مبتنی بر ارسال مطالب و پست گذاشتن به‌شکلی غیراصیل بودند. با وجود آنکه میل شدیدی برای ارتباطی عمیق‌تر داشتم، کار زیادی از دستم برنمی‌آمد.

چشمانم را بستم و بی‌آنکه متوجه گذر زمان شوم، ماه اوت فرا رسید و دورۀ کارآموزی‌ام آغاز شد. از اینکه در یکی از انتخاب‌های اصلی‌ام برای گذراندن دورۀ کارآموزی یعنی مرکز مشاورۀ دانشگاه فلوریدای شمالی قبول شده بودم هیجان‌زده بودم. کار مشاوره‌ام را به‌صورت آنلاین آغاز کردم و هر دو درمان فردی و گروه‌درمانی را در قالب درمان از راه دور انجام می‌دادم. با گذشت روزها، متوجه مضمونی مشابه هم در مراجعان فردی و هم گروهی‌ام شدم: تنهایی. متوجه شدم که گرچه همگی احساس تنهایی، جدا بودن و ابهام می‌کردیم، به‌واسطۀ این تنهاییِ مشترک با یکدیگر پیوند داشتیم. انگار در وجود افرادی که ملاقات می‌کردم حس بسیار نیرومند و درک عمیقی از این تنهایی وجود داشت. جهان‌شمول بودن این رنج مسئله‌ای است که چند وقتی است به آن می‌اندیشم. علی‌رغم تفاوت در فرهنگ، جنسیت و پیش‌زمینه و درحالی‌که در کل این مدت از طریق یک‌ صفحه‌نمایش از یکدیگر جدا شده‌ایم، با اتکا به همدلی می‌توانیم اندوه و دردی را احساس کنیم که سایر انسان‌ها هم احساس می‏کنند.

انسان‌ها میل به برقراری رابطه دارند. می‌خواهیم درک شویم و صدایمان شنیده شود. ارسطو می‌گفت «انسان ذاتاً حیوانی اجتماعی است»، اما به قول الکس موریس (۲۰۲۰) و بسیاری دیگر، اجتماعی بودن همان چیزی است که ما را انسان کرده است. با مشاهدۀ مراجعانم در گروه‌درمانی متوجه شدم که برای برخی از آنها آمدن به گروه تنها روش برقراری ارتباطی معنادار با دیگران است. دریافتم که برخی از دانشجویان خانه‌هایشان را ترک کرده‌اند و اکنون با واقعیتِ انزوا روبه‌رو هستند و هیچ راهی هم برای ملاقات با افراد جدید و گریز از این تنهایی پیش رویشان نیست. نمی‌توان از اهمیت بالای گروه‌درمانی و کلاً روان‌درمانی در طول این پاندمی غافل شد.

محیط گروه را می‌توان نوعی جامعۀ کوچک در نظر گرفت (بارویک، ۲۰۱۸). در گروه کوچک، درحالی‌که برای بقا و رشد تلاش می‌کنیم، شباهت‌هایمان را با دیگران هم مایۀ تسلی و هم محدودکننده و تفاوت‌هایمان را هم‌زمان ترسناک و پرمایه می‌بینیم و هر یک از اعضای گروه، در عین میل به تسکین احساس یأس ناشی از خلاء وجودی‌ای که همگی ناخواسته خود را در آن یافته‌ایم، با این مسائل دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند. در حین ایفای نقش ‌تسهیلگر گروه به همراه همکارِ درمانگرم متوجه شدیم که گرچه اعضای گروهمان ظاهراً میل دارند احساسات منفی‌شان را تسکین دهند و شرکت در گروه‌درمانی ابزاری برای این منظور است، گروه به‌ظاهر روی بحث در خصوص موضوعاتی که می‌توان آنها را «سطحی» نامید متوقف شده است و از این موضوعات فراتر نمی‌رود؛ موضوعاتی مانند وضعیت کلاس‌های درسی، حال و روز حیوان خانگی اعضا و سرگرمی‌های‌ آنها. گرچه همۀ این موضوعات برای ایجاد رابطۀ مؤثر میان اعضا ارزشمند هستند، جلسات به‌مدت چندین هفته همین‎طور سطحی ادامه داشت و مباحث تنها برای مدت کوتاهی عمیق‌تر می‌شدند. رابر ویسِ جامعه‌شناس (۱۹۷۳) متوجه شد تراکم پایین جمعیت و نبود گردهمایی‌های اجتماعی روزانۀ طبیعی باعث دشوارتر شدن به‌اشتراک‌گذاری تجارب و محافظت در برابر مشکلات می‎شود. پس‌روی به عالم امن انزواگرایی به‎جای به‌ زبان آوردن تجاربمان از مشکلاتی که در طول این دورۀ عجیب با آنها مواجه شده‌ایم می‌تواند نشانۀ ناخوشی و پریشانی روان‌شناختی باشد (بارویک، ۲۰۱۸). در نهایت، اعضا بحث‎های عمیق‌تری را دربارۀ مشکلاتی که با آنها مواجه بودند، آغاز کردند؛ بحث دربارۀ درد تنهایی و تاریخچۀ خودشان. می‌توان کل موضوع را چنین خلاصه کرد که گرچه اعضای گروه در ابتدا از بحث عمیق‌تر واهمه داشتند و این ترس احتمالاً‌ ریشه در پریشانی روان‌شناختی داشت، فرصت برقراری ارتباط با سایر دانشجویان در جلسات هفتگی ابزاری سودمند برای کاهش احساس کناره‌گیری اجتماعی، تنهایی و سوگ بود.

اکنون که به کلاس آموزش گروه‌درمانی‌ام فکر می‌کنم، می‌بینم که دو مورد از اهداف گروه اهمیت و معنای تازه‌ای یافته‌ بود؛ اهداف شناسایی اشتراکات بین اعضا و ایجاد نوعی حس پیوند و یادگیری نحوۀ ایجاد روابط معنادار و صمیمی در اولویت مداخلات مربوط به اعضای گروه قرار گرفته بود. گرچه تجربۀ هر کس از زندگی از جهات مختلف با دیگران فرق داشت، اعضای گروه در نهایت توانستند در خصوص از دست دادن تجربۀ حضور در دانشگاه و روال معمول (آموزش حضوری) سوگواری کنند. این افراد دریافتند که مشکلات پیش‌ رویشان تنها منحصر به خودشان نیست و در سوگواری برای آنچه از دست داده‌اند تنها نیستند.

آنچه اهمیت دارد لزوماً تعداد تعاملات اجتماعی نیست، بلکه توانایی این تعاملات در ارضای نیاز شخصیِ هر فرد به ارتباط است که اهمیت دارد (کاسیوپو و پاتریک، ۲۰۰۸). ارتباط معنادار گرچه موضوعی شخصی است و برای هر فرد بسته به نیازش فرق می‌کند، ظاهراً به تسکین نشانه‌های تنهایی کمک می‌کند. گروه‌درمانی ابزاری است که امکان شکوفایی و برقراری روابط معنادار را در فضایی امن فراهم می‌کند. اهمیت به سلامت‌ روانمان از طریق برقراری ارتباط عمیق‌تر با دیگران در جلسات گروهی امکان ابراز آسیب‌پذیری و پرورش اصالت را برایمان فراهم می‌کند. اکنون بیش‌ از هر زمانی می‌توانیم ببینیم که اجتماعی بودن در بطن هویت ما قرار دارد.

منابع

Barwick, N. (2018). Making Connections in Groups. Therapy Today, 29(1), 20–23.

Cacioppo, J., & Patrick, W. (2008). Loneliness human nature and the need for social connection. W.W. Norton & Company.

Morris, A. (2020). The Price of Isolation. Rolling Stone, 1341, 60–96.

دکتر رابرت پپر، مددکاری اجتماعی بالینی، گروه‌درمانگر مجاز، عضو انجمن روان‌درمانی گروهی آمریکا

کسی هست که در برهه‌ای از زندگی خود در روابط با دیگران، چه رابطۀ فردی چه حرفه‌ای یا هر دو دچار مشکل نشده باشد؟ بسیاری از ما نمی‌دانیم در روابطمان چگونه برخوردی با دیگران داریم. در نتیجه، روش‌های ارتباطی ناسازگارانه و مخربی را در پیش می‌گیریم. به همین خاطر معتقدم همۀ ما در برهه‌هایی از زندگی‌مان کاندیدهای خوبی برای شرکت در روان‌درمانی گروهی هستیم و درمان گروهی می‌تواند به ما کمک کند به آگاهی هیجانی بیشتری از وضعیت خودمان در روابط با دیگران برسیم و امکان بلوغمان فراهم شود.

در ذات همۀ هیجان‌ها نوعی دوگانگی وجود دارد که باعث می‌شود تقریباً دربارۀ همه‌چیز احساسی دوگانه و متعارض داشته باشیم. افراد مهم زندگی‌مان را دوست داریم و از آنها متنفریم. به دنبال ثبات در روابطمان هستیم، اما خواهان هیجان و ماجراجویی هم هستیم. خواهان تغییر در زندگی‌مان هستیم، اما عادت‌های بدمان را کنار نمی‌گذاریم. این وظیفۀ رهبر گروه است که به اعضای گروه کمک کند دوسوگرایی‌شان را در قبال تغییر حل‌و‌فصل کنند. رهبر می‌تواند این وظیفه را از طریق پرورش ارتباط هیجانی گام‌به‌گام و پیش‌رونده در میان اعضای گروه محقق کند (اورمونت، ۱۹۹۹). پیش‌رونده به این معنا که گفتگو ابعاد جدیدی را به روابط افراد اضافه می‌کند؛ هیجانی به این معنا که تعامل بین اعضا مملو از احساسات خودانگیخته است؛ و ارتباط هم به ماهیت بین‌فردی تعامل اشاره دارد. این امری چالش‌برانگیز است، چرا که اعضا سرمایه‌گذاری هیجانی فراوانی در وضع موجود می‌کنند، حتی اگر این شرایط ناکارآمد باشد و جواب ندهد.

روان‌درمانی گروهی را می‌توان نوعی شفای درون در نظر گرفت؛ آموختن یا حتی بازآموزی هیجان‌های خود و هیجان‌های دیگران. این برداشت من از هوش هیجانی است. بیش از ۲۰ سال پیش، دانیل گولمن اصطلاح «هوش هیجانی» را وارد زبان عموم مردم کرد. می‌توان هوش هیجانی را به‌صورت «توانمندی افراد در شناسایی احساسات خود و دیگران، تمیز احساسات مختلف از یکدیگر و نام‌گذاری صحیح آنها؛ و استفاده از اطلاعات هیجانی برای هدایت تفکر و رفتار» تعریف کرد.

برخی معتقدند هوش هیجانی نوعی توانمندی ذاتی است و برخی آن را نوعی مهارت می‌دانند. به نظر من ترکیبی از هر دو است و امکان پرورش آن در گروه‌‌درمانی وجود دارد، اما تنها رهبری می‌تواند آن را ارتقا بخشد که نحوۀ پرورش ارتباط هیجانی پیش‌رونده در تعاملات میان اعضای گروه را درک کند.

به‌منظور پرورش ارتباط هیجانی پیش‌روندۀ میان اعضا، رهبر گروه باید مهارت تشخیص موقعیت‌هایی که ارتباط هیجانی پیش‌رونده در آنها رخ می‌دهد را از سایر موقعیت‌ها داشته باشد. در کتاب “برخی افراد واقعاً آن چیزی که اظهار می‌کنند می‌خواهند را نمی‌خواهند: ۱۰۰ مداخلۀ نامتعارف در روان‌درمانی گروهی (۲۰۱۷)”، دربارۀ مرد همجنس‌گرای جوانی نوشتم که در دورۀ پیشا‌روان‌پریشی قرار داشت و از طریق ارتباط هیجانی پیش‌رونده در جریان روان‌درمانی گروهی بهبود پیدا کرد. با ‌این‌ حال، وضعیت «پیتر» در ماه‌های پس از چاپ این کتاب دوباره عود کرد. او در حال بازآفرینی دفاعی خودشیفته‌وار بود. اصطلاح و مفهوم دفاع خودشیفته‌وار توسط هیمن اسپات‌نیتز، پدر روان‌کاوی مدرن ابداع شد. اسپات‌نیتز با نظر فروید مبنی بر اینکه بیماران پیشا‌ادیپی (مبتلایان به اسکیزوفرنی و روان‌پریشی‌، بیماران مرزی و مبتلایان به اختلال شخصیت) دچار نوعی جهت‌گیری مجدد انرژی لیبیدو از دنیای بیرون به سمت درون خودشان هستند مخالف بود. به عقیدۀ اسپات‌نیتز این نه لیبیدو، بلکه پرخاشگری بود که به سمت ایگوی نابالغ برگشت می‌کرد و منجر به فروپاشی آن می‌شد. او اعتقاد داشت که بیماران پیشا‌ادیپی به خاطر نوعی عشق خودویرانگر به ابژه از دیگری در برابر خشم انفجاری خودشان محافظت می‌کنند و با معطوف کردن این پرخاشگری به سمت ایگوی شکنندۀ خودشان این محافظت از دیگری را به بهای سلامت هیجانی خودشان انجام می‌دهند و اغلب تندرستی جسمانی‌شان را نیز در این راه به خطر می‌اندازند.

نمونه

مداخلات من در مثالی که در ادامه مطرح شده است مبتنی بر همین اصل پرخاشگری معطوف به خود است. قصد داشتم فشار ایگوی ازهم‌پاشیدۀ یکی از اعضای گروه را که دچار واپس‌روی شده بود، آزاد کنم. این کار را از طریق تغییر جهت پرخاشگری از سمت خود به سمت دنیای ابژه انجام دادم. در این مورد، ایمن‌ترین هدف این پرخاشگری در گروه خود من بودم. امید داشتم این تغییر جهت در نهایت باعث شود این عضو دوباره با خشم واپس‌زده‌ از ابژه‌های مورد تنفر و عشق در زندگی ارتباط برقرار کند و این احساسات را به زبان بیاورد. قبل از جلسۀ مذکور، یکی از اعضا به نام کارن با ناراحتی با من تماس گرفت و گفت: «حالم خوب است، ولی ماشین به من زده است.» مشخص بود که در اثر این تصادف دچار ضربۀ روانی (تروما) شده است. کارن اجازه داد اعضای گروه را از این حادثه باخبر کنم. جلسۀ گروهی را با این جمله آغاز کردم: «یک خبر خوب و یک خبر بد دربارۀ کارن دارم. او زنده است، ولی ماشین به او زده است!»

همه‌ با حالتی شوکه و متعجب آه کشیدند، به‌جز پیتر که گفت: «من هیچ احساسی دربارۀ کارن ندارم. من از نظر هیجانی کرخت و بی‌حسم.» درحالی‌که دیگر اعضای گروه نگرانی‌شان را دربارۀ کارن ابراز می‌کردند و جویای وضعیت سلامتش می‌شدند، پیتر بدون هیچ حرکتی سر جایش نشسته بود و به فضا خیره شده بود تا اینکه بی‌اختیار گفت: «باید صحبت کنم. دیگر نمی‌توانم جلوی خودم را بگیرم.» پس از این جمله، به‌صورت یک‌طرفه و به‌شکلی پارانوئید، برآشفته و از نظر هیجانی نامنسجم گفت که در اتاق درمان احساس نا‌امنی می‌کند. با صدایی تقریباً هیستریک فریاد زد: «نمی‌توانم در اینجا صحبت کنم چون ممکن است در اتاق دستگاه استراق ‌سمع کار گذاشته باشند.» برخی از اعضا باورشان نمی‌شد که پیتر دارد با این کارش توجه سایرین را از کارن به سمت خودش جلب می‌کند. اینکه پیتر توانسته بود این‌چنین کانون توجه بقیه را به خود جلب کند من را عصبانی کرد. با‌این‌حال چون شب قبل با او جلسۀ درمان انفرادی داشتم، حدس می‌زدم که جریان از چه قرار است و چرا چنین می‌کند، اما صبر کردم تا ببینم چه اتفاقی در ادامه می‌افتد. با نگاه به اطراف اتاق، متوجه شدم که کالین موقع صحبت کردنِ پیتر اخم کرده است. بدون توجه به احساس آزردگی خودم از دست پیتر، فرض کردم کالین هم چنین احساسی به او دارد و از کالین پرسیدم: «آیا از دست پیتر به خاطر کناره‌گیری از گفتگوی اعضای گروه دربارۀ کارن عصبانی هستی؟» کالین گفت: «از کجا فهمیدی؟ کار پیتر بی‌ادبی محض بود.» در پاسخ گفتم: «تو احساس درستی داری. پیتر عصبانی است و تو هم احساس او را داری.» کالین از من خواست منظورم را واضح‌تر بیان کنم.

قبل از آنکه بتوانم این کار را بکنم، دیگر اعضای گروه سعی کردند به پیتر اطمینان خاطر بدهند که جایش در گروه امن است و کسی در اتاق دستگاه استراق سمع کار نگذاشته است؛ اما این حرف‌ها تنها آشفتگی او را بیشتر کرد. سوزی متوجه شد صورت پیتر پُف کرده است و سریع متوجه موضوع شد: «صورتت به خاطر مصرف کوکائین پُف کرده است!» پیتر با تأیید حرف او گفت که قبل از آمدن به جلسه کوکائین مصرف کرده و حالا نشئه است: «خب که چی؟» سپس به حرف‌هایش دربارۀ وسایل استراق سمع در اتاق ادامه داد. من با او همراه شدم و گفتم: «هیس! آرام حرف بزن. شاید کسی دارد گوش می‌دهد.» به‌شدت از دستم عصبانی شد و گفت: «دارید من‌ را مسخره می‌کنید! کامپیوترتان میکروفن دارد و یک نفر دارد به حرف‌هایمان گوش می‌دهد.» بعد گفت: «می‌دانم از من متنفرید.» پرسیدم: «چرا باید از تو متنفر باشم؟» پیتر پاسخ داد: «چون من آدم باخدایی نیستم.» این جملۀ پیتر گروه را نگران کرد، اما من گمان کردم منظورش را از این حرف می‌دانم. گرچه به نظر می‌رسید پیتر دچار هذیان‏گویی است، شب قبل هم همین حرف را در جلسۀ فردی به من گفته بود. درحالی‏که امیدوار بودم چیزی دربارۀ خودش بگوید، از او پرسیدم: «چرا باید چنین فکری بکنم؟» پیتر فریاد کشید و گفت: «خیلی عصبانی هستم. از تو متنفرم. از والدینم متنفرم. تو هم درست مثل والدینم هستی. درست مانند آنها، چون همجنس‌گرا هستم از من متنفری.» فکر کردم این سخنان او فرصتی برای شروع بحث دربارۀ همان موضوعی است که باعث وخامت حالش شده بود: «به گروه بگو دربارۀ چه چیزی صحبت می‌کنی.»

پیتر گفت: «مراسم غسل تعمید خواهرزاده‌ام که تازه به دنیا آمده است، آخر این هفته برگزار می‌شود و نمی‌خواهم در آن شرکت کنم.» لیندا پرسید: «چرا نمی‌خواهی به این مراسم بروی؟» پیتر گفت: «چون کت‌وشلواری ندارم که بپوشم.» چون می‌دانستم علت نرفتنش به مراسم بیش‌ از نداشتن کت‌وشلوار است، گفتم: «مهم‌ترین بخش داستان را تعریف نکردی.» احساس خشم و آزردگی پیتر فوران کرد: «از من نخواستند پدرخواندۀ بچه باشم چون والدینم گفتند من آدم باخدایی نیستم.» اکنون ماجرا مشخص و قابل‌‌درک بود و اعضای گروه بر اساس این درک جدید به شرایط پیتر واکنش نشان دادند. حس‌و‌حال گروه تغییر کرد و دیدگاه سایرین در مورد پیتر بسیار نرم‌تر شد. اعضای گروه اکنون می‌‌توانستند درد و رنج نهفته در پس خشمش را درک کنند.

از مسن‌ترین عضو گروه جیمز که کاتولیکی متدین و مقید بود و دختر نوجوانی داشت، پرسیدم: «هیچ‌وقت چنین حرف‌هایی به دختر خودت می‌زنی؟» جیمز صورتش سرخ شد و گفت: «به‌هیچ‌وجه. هرگز چنین حرف نفرت‌‌آمیزی به او نمی‌زنم. از دست والدین جیمز به‌شدت عصبانی هستم. عجب آدم‌های ریاکاری! من عاشق دخترم هستم و خوشحالی‌اش از همه‌چیز برایم مهم‌تر است. هرگز دربارۀ گرایش جنسی‌اش نظری نخواهم داد.» آنیتا گفت: «به‌شدت از پیتر حمایت می‌کنم. والدینش واقعاً انسان‌های منزجرکننده‌ای هستند. عشقی که به فرزندشان دارند کاملاً مشروط است. او را از خانواده طرد کرده‌اند. تعجبی ندارد که اینقدر خشمگین است.» از آنیتا پرسیدم: «پیام ضمنی والدین پیتر به او چیست؟» خود پیتر پاسخ این سؤال را داد: «اینکه از من متنفرند.» رو به پیتر کردم و گفتم: «متوجه پیامشان (نفرت) شده بودی، اما آن را به سمت خودت برگردانده بودی.» پیتر آرام شد، شروع به گریه کرد و گفت: «اینجا احساس می‌کنم بقیه واقعاً دوستم دارند و به من اهمیت می‌دهند.» گریه می‌کرد چون یکی از نیازهای ناخودآگاهش برطرف شده بود. بعد شوخ‌طبعی‌اش گل کرد و گفت: «واقعاً برایم مهم نیست اگر در اتاق دستگاه شنود کار گذاشته باشند.» این چرخش ۱۸۰ درجه‌ای او باعث نمی‌شد مصرف شدید و خودتخریبگر مواد مخدرش را نادیده بگیریم، اما حداقل رفتارش را تا حد زیاد و قابل‌درکی مانند سایر انسان‌ها می‌کرد. در پایان گروه به پیتر گفتم تغییر نگرش و رفتار او شگرف و قابل‌‌تحسین است. دیگران حرفم را تأیید کردند. پیتر تحت‌تأثیر سخنانم قرار گرفت و گفت از پاسخ گرم اعضای گروه بسیار متأثر شده است. آن شب هنگام ترک گروه ثبات بسیار بیشتری داشت و راهی جلسۀ هفتگی معتادان گمنامش (NA) شد.

آیا ارتباط هیجانی پیش‌رونده در طول این جلسه برقرار شد؟ به نظر من بله. تعامل رخ‌داده در این جلسه، از این نظر که در جایی منفی آغاز شد و در جایی دردناک اما سازنده به پایان رسید، پیش‌رونده بود. از این نظر هیجانی بود که احساسات خودانگیخته و نیرومند پیتر و سایر اعضا در قالب کلمات ابراز شدند و بین اعضای گروه ارتباط جریان داشت. پیتر مطالب جدیدی را به‌شکلی که دارای بار هیجانی بود مطرح کرد و با پاسخ حمایتی، محافظت‌کننده و همراه با درک اعضای گروه همراه شد. همدلی گروه با درد و رنج هیجانی نهفته در پس خشم پیتر جلوۀ هوش هیجانی بود. به زبان آوردن احساسات در همان لحظه‌ای که بروز می‌کنند و در مورد سایر اعضای گروه (و رهبر) برای پرورش هوش هیجانی و رسیدن به بلوغ در گروهِ درمانی ضروری است.

منابع

Goleman, D. (1995). Emotional intelligence. Bantam Books: New York, NY.

Ormont, L.R. (1999). Progressive emotional communication: Criteria for a well functioning group. Group Analysis, 32(1), 139-150.

Pepper, R. (2014). Emotional incest in group psychotherapy: A conspiracy of silence. Rowman & Littlefield: Lanham, MD.

Pepper, R. (2017). Some people don’t want what they say they want: 100 unconventional interventions in group psychother- apy. Gray Productions: Guttenberg, NJ.

Spotnitz, H. (1999). Modern psychoanalysis of the schizophrenic patient. Jason Aronson: Northvale, NJ.