سازوکارها و فرآیندهای تغییر در گروه‌درمانی - بخش اول - مجموعۀ گروه‌درمانی تحلیلی هم‌کاوان

آنچه می‌خوانید بخش‌هایی از یکی از فصول کتاب روان‌درمانی گروهی روان‌پویشی به قلم روتان، استون و شی، ویرایش پنجم، منتشرشده در سال ۲۰۱۴ است که به‌وسیلۀ نگارنده انتخاب و ترجمه شده و در دو مقاله ارائه می‌شود. در شمارۀ نخست به مقدمه‌ای در مورد فرآیند و مکانیسم‌های تغییر در روان‌درمانی گروهی و معرفی دو مکانیسم «تقلید» (imitation) و «همانند سازی» (identification) پرداخته می‌شود و در شمارۀ بعدی دیگر مکانیسم‌های منجر به تغییر در گروه و روان‌درمانی گروهی یعنی «درونی‌سازی» (internalization) و «پردازش‌های ضمنی» (implicit processing) معرفی می‌شوند.

مکانیسم‌ها (در اینجا)، روش‌هایی هستند که بیمار به‌واسطۀ آنها آگاهانه و ناآگاهانه، از عوامل درمانی در خدمت تغییر استفاده می‌کند. در سال ۱۹۶۳ هربرت کلمن سه مکانیسم از این دست را معرفی کرد: «تقلید، همانندسازی و درونی‌سازی». نویسندگان کتاب حاضر به این سه مورد «پردازش ضمنی» را نیز افزودند؛ که در واقع فرآیندهایی هستند که به چگونگی تسهیل مکانیسم‌های تغییر به‌وسیلۀ بستر درمانی می‌پردازند. رالف آر. گرینسون در سال ۱۹۶۷ چهار فرآیند از این قبیل را نام برده است: رویارویی (confrontation)، روشنگری (clarification)، تحلیل و تفسیر (interpretation) و حل‌وفصل (working through). به عبارت ساده‌تر می‌توان گفت روش‌هایی که به‌واسطۀ آنها بیمار تغییر می‌کند، همان «مکانیسم‌ها» و شیوه‌های مداخله‌ای که درمانگر و/یا گروه برای برانگیختن تغییرات در اعضا از آن بهره می‌برند، همان «فرآیندها» هستند.

چنین به نظر می‌رسد که انسان راحتی را در تکرار می‌یابد. بنابراین همۀ ما به شیوه‌هایی الگوگرفته‌شده که در گذشته آموخته‌ایم رفتار می‌کنیم، خواه به هدف حل مشکلات یا صرفاً به‌عنوان تقلید. آنگاه که این الگوهای دیرباز در زمان کنونی ایجاد مشکل کنند، اغلب به‌صورت «علائم»، تحریف‌ها یا فشارهای شخصیتی ظاهر می‌شوند. زمینۀ تعاملات بین فردی در یک گروه اغلب این الگوهای تکراری را برانگیخته می‌کند – حتی اگر الگوها در واقع با شرایط دقیق فعلی همخوان نباشند – آنچه به‌واقع اصل انتقال است. به‌عنوان مثال، افراد تحت تأثیر چهارچوب اجتماعی، فرهنگ، حضور دیگران، ادراک خطر و نیز میل و آرزویشان برای پذیرفته شدن و مورد تأیید بودن قرار می‌گیرند. هر فردی به این تأثیرات اجتماعی به روشی منحصربه‌فرد پاسخ می‌دهد. پردازش‌های درونی از اعتماد پایه (نه تنها به دیگران بلکه به ثبات ساختاری عاطفی خود)، احساس کنترل و قدرت، موثق بودن و سایر متغیرها در زمینۀ این پویایی ممکن است با پذیرش این تأثیرات اجتماعی تداخل داشته یا آن را بهبود بخشد. علاوه بر این، احساس درک شدن اصیل و در ارتباط بودن با دیگران [در گروه] به تأثیرپذیری کمک می‌کند. اگرچه این تأثیر تا حدی آگاهانه است، عناصر ناخودآگاه نیز در تکوین استانداردها و هنجارهای گروه حضور دارند. اکنون به بررسی مکانیسم‌های تغییر (دو مکانیسم در این شماره و بقیه در شمارۀ بعد) می‌پردازیم.

تقلید

در گروه‌های درمانی، اعضا این فرصت را دارند که بسیاری از تعاملات، سبک‌های ارتباط و روش‌های حل مسئله را مشاهده کنند. بسیاری از یادگیری‌های اولیه در گروه‌ها، همانند زندگی، تقلیدی است. المان‌های یادگیری ـ که خود یک عامل درمانی است ـ از جمله یادگیری نیابتی (vicarious learning) و مدل‌سازی (modeling) را می‌توان زیرمجموعۀ تقلید رده‌بندی کرد.

به‌عنوان مثال بیمارانی که در تحمل و به اشتراک گذاشتن احساسات قوی مشکل دارند، می‌توانند ابتدا تعامل شدید اعضای دیگر با هم را مشاهده کنند. این بیماران در گروه همان‌طور كه یاد می‌گیرند که با چنین تبادلاتی اعضا صدمه‌ای نمی‌بینند بلكه به‌طور معمول به هم نزدیک‌تر هم می‌شوند، امیدوار به تغییر می‌شوند و در نتیجه می‌توانند به‌اشتراک‌گذاری احساسات خود را با تقلید از آن دسته از اعضای موفق‌تر در این زمینه شروع كنند. اگرچه تقلید اصولاً در مراحل ابتدایی عضویت در گروه مورداستفاده قرار می‌گیرد، همچنان به‌عنوان یکی از راه‌هایی که در آن اعضا گزینه‌های رفتاری جدیدی را در طول درمان خود کسب می‌کنند باقی می‌ماند. تجارب موفقیت‌آمیز بیماران به دنبال رفتار تقلیدی، باعث جذابیت بیشتر گروه، رشد میل به تعلق به گروه، افزایش انسجام و در نتیجه همانندسازی بیشتر بین اعضا می‌شود. تقلید به‌هیچ‌وجه محدود به گروه‌درمانی نیست، اما گروه‌درمانی به‌واسطۀ تعاملات و روابط متعدد، فرصت‌های تغییر را از طریق یادگیری تقلیدی گسترش می‌دهد.

همانندسازی

همانندسازی به روش‌های مختلفی تعریف شده است. در اینجا از توصیف کلاسیک لووالد (۱۹۷۳) استفاده می‌شود که آن را یک فرآیند ناخودآگاه توصیف کرده که در آن فرد بخش‌ها یا جنبه‌هایی از فرد دیگری را به خود می‌گیرد. از طریق برگرفتن جنبه‌های مختلف دیگران، فرد با تغییر ادراک یا خلق و خویش تغییر می‌کند. گاهی اوقات هم آن «دیگری» می‌تواند همانندسازی را به‌عنوان حمایت گرفتن، پذیرفته شدن یا فهمیده شدن توسط فرد دیگری درک کند. همانندسازی میتواند در خدمت رشد یا مقاومت باشد و در هر نمونه باید جداگانه درک شود.

فروید در ابتدا اظهار داشت که تشکیل گروه در حالی صورت می‌گیرد که اعضای گروه تحت لوای همانندسازی مشترک با رهبر گروه، با یکدیگر همانندسازی می‌کنند. بدون این پیوند هیچ گروهی وجود ندارد. همانندسازی با همدیگر نیز در حالی صورت می‌گیرد که اعضا در مورد تجربیات زندگی خود و همچنین واکنششان در برابر رویدادهای جاری، چه در داخل و چه در خارج از گروه، صحبت می‌کنند. این همانندسازی‌ها ممکن است به شکل آگاهانه به‌عنوان احساس جاذبه، احساس تعلق و دلبستگی به اعضا و گروه بیان شود. عناصر سازنده‌ای که انسجام گروهی از آنها ایجاد می‌شود. به همین ترتیب، همگانی‌سازی (universalization) -این مفهوم که فرد در احساسات تنها نیست- باعث افزایش جذابیت گروه و همانندسازی در بین اعضا می‌شود. درواقع فرآیندی رفت و برگشتی آغاز می‌شودکه تأثیرات قدرتمندی را که اعضا بر یکدیگر دارند، افزایش می‌دهد. همانندسازی‌های حاصله روش‌های بنیادینی که اعضا در درک و پاسخ دادن [به محیط و دیگران] دارند را تغییر می‌دهد. این روند رو به رشد در ساخته شدن همانندسازی‌ها پایه و اساس تغییرات پایدار را شکل می‌دهد.

همانندسازی را می‌توان به‌راحتی در تعاملات گروهی مشاهده کرد. به‌عنوان مثال، وقتی دو یا تعداد بیشتری از بیماران هم‌زمان تغییری در موقعیت‌های بدنشان می‌دهند و سپس چندین عضو دیگر ناخودآگاه همان وضعیت بدن را اتخاذ می‌کنند، همانندسازی می‌تواند در رفتار غیرکلامی مشاهده شود. اثر دومینووار این تغییر معمولاً منعکس کنندۀ تأثیر یا برداشت مشابهی در این افراد در مورد فرد یا موضوع مورد بحث است.

این همانندسازی‌ها اغلب در طول گروه به سطح خودآگاهی میرسند. به‌گونه‌ای که اعضا اشاره خواهند کرد که افراد در نحوهٔ پاسخگویی یا تعامل تغییر کرده‌اند. به نظر می‌رسد که دید آنها به شرایط نسبت به گذشته متفاوت شده است. به‌عنوان مثال یکی از اعضای گروه ممکن است اعلام کند: «من به خودم افتخار میکنم. من در محل کار به‌اشتباه مورد انتقاد قرار گرفتم، اما مانند آرنی پاسخ دادم. من می‌دانستم که این مشکل رئیس من است، نه من.» این بینش‌ها و مشاهدات ممکن است افرادی را که از این تغییرات بی‌اطلاع بوده‌اند به وحشت بیندازد و با این حال، از ورای تأمل، آنها به‌راحتی قبول می‌کنند که واکنش‌های درونی آنها متفاوت، کمتر متعارض و انعطاف‌پذیرتر شده است.

این همانندسازی‌ها معمولاً موقتی است، مگر اینکه منابع آنها بتوانند توسط فرد تجزیه و تحلیل و تلفیق شوند. یکی از این منابع می‌تواند همانندسازی با درمانگر باشد. بعضی اوقات این همانندسازی اشکال عینی به خود می‌گیرد، مثل لباس پوشیدن مانند درمانگر یا خریدن اتومبیلی مشابه اتومبیل درمانگر. بیماران غالباً با مشاهدۀ این وضعیت یکدیگر را غافلگیر می‌کنند: «شما درست مثل دکتر حرف می‌زنید!» یا «شما دوباره دارید نقش دکتر را بازی می‌کنید!» (این رفتار را بعضی اوقات می‌توان به‌عنوان تقلید نیز درک کرد). به‌ویژه همانندسازی امیدوارکنندۀ بیمار با نگرش‌های درمانگر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است: تاب آوردن و تحمل احساسات، اتخاذ موضعی درون‌نگرانه و تلاش برای بازتاب دادن و فهمیدن و همچنین واکنش مناسب.

همانندسازی با هنجارها و ارزش‌های در حال ظهور یک گروه، عنصر مهمی است که منحصر به گروه‌هاست. از آنجا که اعضا احساس تعلق را تجربه می‌کنند، قویاً با حد طبیعی گشوده بودن [در برابر دیگران]، بررسی میزان مشارکت خود در تعاملات و در نظر گرفتن عناصر فرآیند مجموعۀ به‌خصوصی از تعاملات نیز همانندسازی کرده و تحت تأثیر آن قرار می‌گیرند. این همانندسازی‌ها در درون گروه به وجود می‌آیند و به‌راحتی قابل انتساب به شخص خاصی نیستند.

تقلید و همانندسازی دو مکانیسم اصلی هستند که تغییر را تسهیل می‌کنند. تنها بر اساس این دو مکانیسم می‌توان تغییرات زیادی را حاصل کرد. آنها زمینه‌های جذابیت و انسجام گروهی را تشکیل می‌دهند. به‌موجب این مکانیسم‌ها، بسیاری از داده‌های لازم برای درک ارتباطات پیچیدۀ بین ناخودآگاه و خودآگاه و گذشته و حال در دسترس قرار می‌گیرد. تقلید و همانندسازی ممکن است تغییراتی را که در بیمارانی که در گروه‌های خود بی‌صدا می‌نشینند اما با این وجود رشد می‌کنند و دگرگون می‌شوند، توضیح دهد.

در اینجا مقالۀ نخست مکانیسم‌ها و فرآیندهای تغییر در گروه‌درمانی به پایان می‌رسد. از شما دعوت می‌کنیم برای دنبال کردن ادامۀ این مبحث، مقالۀ دوم را نیز مطالعه کنید.