بایگانی سال 2022

بیش از یک دهه پیش که نوزادم تازه متولد شده بود، به همراه همسرم برنامه‌ای تلویزیونی را تماشا می‌کردیم که دربارۀ خانواده‌ای بود که در کسب‌وکار امور کفن‌ودفن بودند و هر روز با مسئلۀ مرگ روبه‌رو می‌شدند. در یک صحنه زنی مسن در گفتگویی با عروسش مادری را تنهاترین شغل دنیا خواند. در آن دوران زیبا از زندگی‌ام ما در خانه‌ای خوب در طبیعتی عالی و زیبا زندگی می‌کردیم. تابستانی پرنور و زیبا بود و رطوبت هوا زندگی را در گوشه‌وکنار طبیعت به جریان انداخته بود.

آن زمان ساده‌لوحانه با خود خیال کردم منظور زن را از تنهایی فهمیده‌ام. دوست داشتم وانمود کنم باهوش‌تر از این حرف‌ها هستم. اما در حقیقت اصلاً نفهمیده بودم چه می‌گوید. آن زمان زندگی‌ام پر بود از گروه‌های مختلف مادر و کودک، یوگا با نوزاد، آموزش شیردهی و… از وقت‌گذرانی با مادرهای دیگر در گروه‌های مختلف تازه‌مادرها لذت زیادی می‌بردم و از داشتن نوزادم بسیار شاد بودم. حضورش باعث شده بود دوستان بیشتری پیدا کنم و هیچ به‌نظرم نمی‌رسید دنیایم ربطی به تنهایی داشته باشد.

نزدیک سه سال بعد، در یک روز سرد زمستانی پسر دومم مرده به دنیا آمد. در طی آن زمستان یخ‌زده دست‌وپا می‌زدم جای خود را در گروه‌هایم پیدا کنم. بیشتر منظورم گروه‌های مردم است تا گروه‌های حمایتی که بعدتر از آنها خواهم گفت. برایم آزاردهنده بود که به‌عنوان مادری بچه‌ازدست‌داده در گروه افراد حاضر شوم. اگر به تولد بچه‌ای دو یا سه ساله دعوت می‌شدم وحشت برم می‌داشت. اگر پسرم چیزی روی زمین می‌ریخت دیوانه‌وار گریه می‌کردم. دیگران با نگرانی و شک مراقبم بودند و مرا زیرنظر داشتند و نمی‌دانستند در حضور من چه رفتاری داشته باشند. انگار نوعی هراس اجتماعی که پیش‌تر تجربه نکرده بودم، مرا دربرگرفته بود.

در حضور آشنایان قدیمی‌ام راحت نبودم. کسانی که حالا یا باردار بودند یا بچه شیر می‌دادند و بدتر از همه نوزادانشان را در آغوش داشتند. تنهایی وجودم را پر کرده بود، اما قادر نبودم از آن حرف بزنم. خیلی وقت‌ها دوستانم به من سر می‌زدند. اما روابطمان گیج‌کننده شده بود و همدیگر را نمی‌فهمیدیم. کمکی را که می‌خواستم دریافت نمی‌کردم و احساس تنهایی‌ام بیشتر می‌شد.

منزوی شده بودم. سراغ روان‌درمانی هم رفتم. اما ترسم از حضور در جمع باعث شده بود درمان انفرادی را به‌جای گروه‌درمانی انتخاب کنم. گویی هیچ‌کس نمی‌توانست به من نزدیک شود.

امروز که به آن روزها نگاه می‌کنم با خود می‌گویم کاش سراغ گروه‌درمانی رفته بودم. کاش می‌گشتم و گروهی حمایتی برای مادران نوزاد ازدست‌داده پیدا می‌کردم. این گروه‌ها می‌توانستند به من کمک کنند کم‌کم راهم را به گروه‌های اجتماعی دوستان و اطرافیانم هم پیدا کنم. پژوهش‌ها نشان داده تولد نوزاد مرده مانند از دست دادن فرزند می‌تواند تجربه‌ای ناتوان‌کننده برای مادر باشد و احساسات انزوا، ناتوانی و تنهایی را در دنیایی که فاقد همدلی به‌نظر می‌رسد، به همراه داشته باشد و گروه‌های درمانی و حمایتی می‌توانند نقش مهمی در کاستن از تأثیرات این آسیب ایفا کنند.

همدلی توانایی درک احساسات دیگران و شریک شدن در آن است. کوهات (1984) همدلی را ظرفیت تفکر و احساس جهان درونی فردی دیگر تعریف می‌کند.

همدلی دو هدف بالینی دارد:

1- درک: روانکاو می‌فهمد بیمار در لحظه‌ای خاص چه حسی دارد و به شیوه‌ای کلامی یا غیرکلامی به بیمار منتقل می‌کند که تجربۀ وی را فهمیده است.

2- توضیح: روانکاو از این درک برای تشریح معنای تجربه به بیمار و ارتباط آن با تجربه‌های گذشته استفاده می‌کند.

همدلی را می‌توان متشکل از سه طیف دانست:

1- طیف طنین

2- طیف درک

3- طیف شناسایی نیازها

همچنین گفته می‌شود همدلی دو بعد دارد:

• بعد غیرکلامی/صورت که زمان‌مند نیست و فقط در اینجا و اکنون وجود دارد.
• بعد کلامی که لزوماً زمان‌مند است و مستلزم ارتباط است.

تولد همدلی

ظرفیت همدلی محصول نهایی فرآیند طولانی والایش است. به گفتۀ وینیکات (1960: 588)، «نوزاد وابسته به مراقبت مادر است که مبتنی بر همدلی مادر است نه درک آنچه به صورت کلامی بیان می‌کند یا می‌تواند بیان کند». وحدت بین مادر و کودک همراه با فعل‌وانفعال هیجانی و حساسیت مشترک نسبت به احساسات یکدیگر است.

از دیدگاه نوزاد، پیوند با مادر به صورت عینی اولین باری است که احساسات دیگری را درک کرده است، گرچه به صورت ذهنی، احساسات مادر از آن خود نوزاد است.

مادر به صورت شهودی درمی‌یابد که نوزاد، که بخشی از اوست، به تدریج شخصیت خود را ابراز می‌کند که باید هم‌اکنون به آن پاسخ دهد و واکنش نشان دهد.

هنگام مشاهدۀ نوزاد، تحت‌تأثیر بررسی حالت چهرۀ وی (خنده، گریه) قرار می‌گیریم. این موضوع سرآغاز توانمندی مادام‌العمرمان برای تفسیر حالات چهره است.

نظریۀ سه طیف همدلی

فولکس (1977: 299) طنین را «ارتباط غریزی» توصیف می‌کند که در آن «هیچ‌گونه پیامی ارسال یا دریافت نمی‌شود و صرفاً فرآیندی غریزی و تصادفی و فرافردی در سطح اوایل دورۀ کودکی (عمیق‌ترین سطح ناخودآگاه) در شبکۀ روانی یا ماتریکس ارتباط است».

«در اینجا نه افراد بلکه فرآیندها تعامل می‌کنند» (فولکس، 1973، ص 228). شواهد تجربی نشان می‌دهد که همدلی مبتنی بر مکانیسم‌های طنین‌آفرین است و کارکردی هیجانی و شناختی دارد. طنین موجب درک همراه با همدلی می‌شود. بسیاری از نظریه‌پردازان (میشل، وینی‌کات و غیره) نوزاد را آمادۀ تعامل موزون و رشد غیرتروماتیک می‌دانند.

پدیدۀ طنین بخشی از این تعامل موزون است. در این مقاله نشان داده می‌شود که نوزاد بر اثر تعامل رشد می‌کند و هر چیزی که در حال حاضر دیده می‌شود ریشه در گذشته دارد.

کیفیت تعامل بین والد-کودک ممکن است ایجاد طنین را تسهیل یا از آن ممانعت کند.

وقتی حالت چهرۀ مادر نشان می‌دهد که چیزی خوشایند است، نوزاد تبدیل به ناظری مشتاق می‌شود و آن را با لبخند منعکس می‌کند و بعداً از کلماتی مانند «شادی» استفاده می‌کند.

نوزاد ظرفیت این را دارد که متوجه تناقضات بین حالت چهرۀ مادر و احساسات واقعی وی شود: مثلاً بفهمد که علی‌رغم غم می‌خندد (برلینگم، 1967).

طیف طنین کاملاً در بعد غیرکلامی رخ می‌دهد و در اینجا و اکنون منتقل می‌شود.

در ماتریکس گروه، درمانگر اعضای گروه را تشویق می‌کند دربارۀ هیجاناتی که در اینجا و اکنون ایجاد می‌شود تأمل کنند. به گفتۀ فولکس (1977) فرآیند طنین با انتقال، فرافکنی، درون‌فکنی و همانندسازی فرافکنانه مرتبط است.

این مکانیسم‌ها بخشی از فرآیند را تشکیل می‌دهند، ولی این فرآیند با این مکانیسم‌ها یکسان نیست. طنین چیزی متفاوت و فراتر است (تاگیسن، 2008).

طنین همراه با «تطابق با» جنبه‌های ناهشیار ماتریکس گروه است. در این فرآیند اصلاح، فانتزی‌ها، افکار، تخیل‌ها، احساسات و مضمون‌های پنهان یا نهان در ماتریکس گروه به سطح تفکر خودآگاه می‌آید و فرآیند روانکاوی را پیش می‌برد. ماهیت روانکاوی همین است.

طیف درک

ابزار همدلی مبتنی بر توانایی تمایزگذاری بین خود و دیگری است. همدلی به مرور زمان به وجود می‌آید و شامل عناصر شناختی و غیرشناختی است. در آغاز پیوند کاملی با مادر وجود دارد و هر کنش خارجی مرتبط با خود تفسیر می‌شود. صورت مادر پدیدار و ناپدید می‌شود و پیوند از بین می‌رود. به مرور زمان اهسته آهسته مادر برمی‌گردد، نوزاد نظریۀ ذهن را ایجاد می‌کند و فقدان مادر در ذهن وی درونی و تبدیل به ابژه می‌شود. در این مرحله، نوزاد توانایی تمایزگذاری بین خود و دیگری را بدست آورده و گامی حیاتی در ایجاد همدلی برداشته است.

طیف درک همدلی وقتی رخ می‌دهد که نوزاد این موضوع را درک می‌کند که او نیز ابژۀ مادر است و نمادسازی شکل می‌گیرد و امکان درک خود و دیگری را به وجود می‌آورد. فروید (1921) فرآیند همدلی را توصیف کرد: همدلی وقتی رخ می‌دهد که فرآیندهای ذهنی به وقوع می‌پیوندند و نوزاد می‌تواند خودش را جای مادرش بگذارد.

بولونینی اظهار می‌کند که «اگر خودآگاه جایگاه طبیعی سازماندهی و رسمی‌سازی تجربه «در پرتو ایگو» باشد، نیمه‌خودآگاه جایگاهی برای کشف تجرۀ خود و سایرین است» (2009: 54).

طیف شناسایی نیازها

توانایی تمایزگذاری بین خود و دیگری شرط لازم برای همدلی است، گرچه شرط کافی نیست. در هر لحظه از زندگی، نیازهای رقیب به وجود می‌آیند. توانایی همدلی با خودمان و سایرین در واقع توانایی ارتباط با احساسات متفاوتی است که از این نیازهای همزمان به وجود می‌آیند.

تعلق همدلانه وقتی رخ می‌دهد که فرد قادر به اولویت‌بندی نیازهای خود و به تعویق انداختن رفع نیازها از طریق خودتنظیمی است. از این رو، توانایی اولویت‌بندی نیازها لزوماً وابسته به بعد همدلی است که در زمان وجود دارد.

زاکی و همکارانش (2009) در مطالعه‌شان روی همدلی و مغز بین همدلی و سه دستگاه مغز همبستگی یافتند.

دستگاه نخست: به فرد کمک می‌کند نیت‌های سادۀ پشت ژست‌های ساده را درک کند. نگارنده این دستگاه را با طیف طنین مرتبط می‌داند.

دستگاه دوم: مسئول تفسیر معنای این ژست‌ها و قرار دادنشان در زمینه است. نگارنده این دستگاه را به طیف درک مرتبط می‌داند.

دستگاه سوم: مسئول کنترل معطوف کردن توجه به نشانه‌های اجتماعی است. نگارنده این دستگاه را به طیف شناسایی نیازها و توانایی اولویت‌بندی نیازها مرتبط می‌داند.

مثال‌هایی از زندگی روزمره

مایا از پسرش گای (5 ساله) می‌خواهد بازی با حیوانات اسباب‌بازی‌اش را تمام کند، چون وقت حمام و رفتن به رختخواب است. گای ترجیح می‌دهد پیش از حمام تمام حیوانات را به کمد برگرداند و در کمد را ببندد. نیاز مادرش مایا بر خلاف نیاز گای است: گای باید پیش از برگرداندن اسباب‌بازی‌ها به کمد حمام کند. گرچه مایا نیاز گای را به برداشتن اسباب‌بازی‌ها درک می‌کند، با این نیاز همدلی ندارد. گای نیاز دارد حیوانات شکارچی پیش از حمام داخل کمد گذاشته شوند، چون از آنها خیلی می‌ترسد. با این حال، مادر نیاز دارد که گای ابتدا تمیز و آمادۀ خواب شود.

طیف شناسایی نیازها ما را قادر می‌کند اولویت‌های همدلی را تعیین کنیم.

به مثالی از تست لکۀ جوهر رورشاخ توجه کنید:

• آزمونگر پروانه‌ای داخل لکه‌ها می‌بیند.
• آزمون‌شونده جادوگری سوار بر جادو می‌بیند.
• آزمونگر ادراک خود را به تعویق می‌اندازد و از واکاوی همدلانه استفاده می‌کند تا آنچه را آزمون‌شونده می‌بیند ببیند، حس و درک کند.

هنر همدلی در فرآیند روانکاوی گروهی

هر فردی تمایل دارد جهان را از رهگذر شخصیت و فرهنگ خود تفسیر کند. به منظور درک همدلانۀ دیگری، لازم است بازنمایی‌های مشترکی داشته باشیم.

این بازنمایی‌های مشترک در طی فرآیند تداعی آزاد در روانکاوی و مخصوصاً روانکاوی گروهی تشدید می‌شود.

در روانکاوی، به سه طیف و دو بعد همدلی توجه می‌شود:

سه طیف:

• طیف طنین: توانایی مشاهده و تشخیص اطلاعات هیجانی که بین افراد منتقل می‌شود.
• طیف درک: توانایی تعیین آنچه به فرد و دیگری تعلق دارد.
• طیف شناسایی نیازها: توانایی تشخیص و اولویت‌بندی نیازهای درون خود و در نسبت با دیگری.

دو بعد:

• بعد غیرکلامی که زمان‌مند نیست و فقط در اینجا و اکنون وجود دارد و به نگاه خیرۀ همسو مرتبط است.
• بعد کلامی که لزوماً زمان‌مند است و مستلزم ارتباط است.

همدلی یا فقدان همدلی خیلی کلی است. رویکرد دقیق‌تر این است که نقاط قوت و ضعف فرد را در این سه طیف و دو بعد مشخص کنیم.

ممکن است حالت‌های بین‌فردی گوناگونی بر مبنای تعاملات بین بعد غیرکلامی و کلامی به وجود بیاید.

1- احساسم با احساسی که به صورت کلامی توصیف می‌کنم یکسان باشد:

 الف: احساس شادی می‌کنم.

ب: «شاد به نظر می‌رسی».

این موقعیت بین‌فردی آرامش‌بخش و همراه با همدلی است، چون فرد مقابل احساس واقعی‌ام را درک می‌کند.

2- احساسام با احساسی که به‌صورت کلامی توصیف می‌کنم فرق دارد. فرد مقابل احساس واقعی‌ام را درک می‌کند.

3- احساسم با احساسی که به‌صورت کلامی توصیف می‌کنم فرق دارد. فرد مقابل به کلامم واکنش نشان می‌دهد و احساس واقعی‌ام را درک نمی‌کند.

4- احساسم با احساسی که به صورت کلامی توصیف می‌کنم یکی است. فرد مقابل با احساسی متفاوت با احساسی که من دارم و بروز می‌دهم واکنش نشان می‌دهد.

5- احساسم را نمی‌شناسم. فرد مقابل احساسم را می‌شناسد و آن را تفسیر می‌کند. فرد مقابل آینۀ خوبی برای احساسم است.

6- حالت بین‌فردی بهینه وقتی رخ می‌دهد که فرد مقابل احساسم را صرف‌نظر از چیزی که به صورت کلامی توصیف می‌کنم درک می‌کند.

پرستون و دی‌وال (2002) مطالعۀ جامعی انجام دادند و نتیجه گرفتند که همدلی ممکن است بر اثر تجربه اصلاح شود و رشد کند.

در روانکاوی گروهی، این اصلاح از طریق انعکاس و طنین رخ می‌دهد.

ماتریکس همدلی گروه موجب شکوفایی می‌شود و اعضای گروه را قادر می‌کند نیازهایی را که از آنها مطلع نیستند کشف کنند. این نیازها از طریق تداعی آزاد و واکنش‌های چهره (از طریق طنین) به سطح می‌آیند. در گروه اعضا می‌توانند فهرست اولویت‌هایشان را بررسی کنند و روش‌های مختلفی برای رفع این نیازها ارائه کنند.

ماتریکس گروه امکان ترمیم همراه با رشد را از طریق طنین، تمایزگذاری بین خود و دیگری و بررسی نیازهای خود و دیگری فراهم می‌کند. این فرآیند با استفاده از ابزارهای ساده‌ای صورت می‌گیرد که هر فردی در گروه در اختیار دارد. اعضای گروه ممکن است توانایی‌شان را برای احساس کردن علائم کلامی با چنین پرسش‌هایی ارزیابی کنند: چه احساسی دارم؟ چه‌چیزی را به صورت کلامی بیان می‌کنم؟ فرد مقابل چه‌چیزی را احساس می‌کند و بروز می‌دهد؟ برای هرکدام از اعضای گروه مهم است که پرسش‌های زیر را واکاوی کنند: چه درکی از عضو دیگر دارم و ابعاد هیجانی و کلامی را چگونه درک می‌کنم؟

مثلاً الف به ب می‌گوید درک می‌کند که او غمگین است. ب حس می‌کند الف از او عصبانی است. افرادی که با هیجان درونی و بروز خارجی احساس همدلی می‌کنند و قادرند اولویت‌های سایرین را درک کنند ممکن است بسیار همدل تلقی شوند. در گروه، واکنش همدلانه‌ای که بین ابعاد غیرکلامی/چهره و کلامی تمایزی قائل نمی‌شود و اولویت نیازها را درک نمی‌کند رشد درون فرآیند درمانی را به تأخیر می‌اندازد.

در نتیجه، همدلی خصوصیت درونی است که امکان تعامل‌های بین‌فردی اجتماعی را فراهم می‌کند. شالودۀ قوی زیست‌شناختی همدلی نشان می‌دهد که انسان به صورت جسمانی و هیجانی طوری برنامه‌ریزی شده است که رابطه برقرار و در قالب گروه زندگی کند. نیاز اجتماعی ذاتی است. همدلی در حالت مستمر رشد از طریق تعامل‌های بین‌فردی رخ می‌دهد و از طریق تداعی‌های آزاد کلامی و همچنین از طریق بُعد غیرکلامی/چهره که جزو ذاتی موقعیت‌های اجتماعی است بررسی می‌شود. کمبودهای گوناگون در توانایی همدلی را می‌توان به سه طیف و دو بُعد فوق نسبت داد. بنابراین درمانی که این پیچیدگی را در نظر می‌گیرد موجب آگاهی و رشد این طیف‌ها و ابعاد می‌شود.

سه طیف:

• طیف طنین
• طیف درک
• طیف شناسایی نیازها

دو بعد:

• بعد غیرکلامی که زمان‌مند نیست و فقط در اینجا و اکنون وجود دارد.
• بعد کلامی که لزوماً زمان‌مند است و مستلزم ارتباط است.

منابع

Bolognini, S. (2009) ‘The Complex Nature of Psychoanalytic Empathy: A Theoretical

and Clinical Exploration’, Fort Da 15: 35–56.

Burlingham, D. (1967) ‘Empathy between infant and mother’, Journal of American

Psychoanalysis Association 15: 764–80.

Foulkes, S.H. (1973) ‘The Group as Matrix of the Individual’s Mental Life’, in

S.H. Foulkes, Selected Papers. London: Karnac, 1990.

Foulkes, S.H. (1977) ‘Notes on the Concept of Resonance’, in S.H. Foulkes, Selected

Papers, pp. 297–305. London: Karnac, 1990.

Freud, S. (1921) Group Psychology and the Analysis of the Ego. Standard Edition

XVIII London: Hogarth Press, 1955.

Kohut, H (1984) How Does Analysis Cure? Chicago, IL: University of Chicago

Press.

Mitchell, S.A and Margaret J.B. (1995) Freud and beyond: a history of modern

psychoanalytic thought. New York: Basic Books.

Preston, S.D. and de Waal, F.B.M. (2002) ‘Empathy: its ultimate and proximate

bases’, Behav. Brain Sci. 25: 1–72.

Thygesen, B. (2008) ‘Resonance: No Music without Resonance—without Resonance

no Group’, Group Analysis 41(1): 63–83.

Winnicott, D.W. (1960) ‘The Theory of the Parent-Infant Relationship’, International

Journal of Psycho-Analysis 41: 585–95.

Yogev, H. (2013). ‘The Development of Empathy and Group Analysis.’ Group Analysis 46(1): 61-80.

Zaki, J., Weber, J. Bolger, N. and Ochsner, K. (2009) ‘The neural bases of empathic

accuracy’, Proceedings of the National Academy of Sciences 106(27): 11382–87.

یکی از شایع‌ترین بیماری‌هایی که ما روان‌شناسان مشاهده می‌کنیم اضطراب است. این مشکل نه‌تنها در میان مراجعین ما، بلکه در خود ما گروه‌درمانگران نیز وجود دارد. خود من در زمان کارآموزی تا مدت‌ها احساس می‌کردم کودکی هستم که باید از افراد مقابلم که تجربیات و دانش بیشتری از من دارند کار یاد بگیرم. حالا مدام این احساس را دارم که «بسیار خب، من پدر/ مادر هستم» و قرار است با اتاقی پر از ذهن‌های بسیار تأثیرپذیر کار کنم.

با کار در بخش مشاورۀ دانشکده، اغلب به این نتیجه می‌رسم که بزرگ‌ترین مانع دانشجویان برای پیوستن به گروه‌ اضطراب است. برای مراجعین سخت است که برچسب ملاقات با درمانگر به آنها بخورد. درمانگر کنکاش می‌کند تا اطلاعاتی راجع به گوشه‌وکنار زندگی، خیالپردازی‌ها، تمایلات، درد و ناامنی‌های مراجع به دست‌ آورد. درمانگر گروه از مراجع می‌خواهد پا را فراتر بگذارد و این پیچیدگی‌ها را با هشت یا نه غریبه در میان بگذارد. این مسئله نمی‌تواند دلیل واکنش ترس باشد؟

 ترس مسیری چندجهته است و مسئولیت حفظ امنیت این مسیر با رهبر گروه است. برای کنترل اضطراب خود، گروه و حتی همکاران تسهیل‌کننده، باید فضایی ایجاد کرد که در آن بتوان اصالت، اعتماد و پذیرش را در نظر گرفت. فرقی نمی‌کند این اولین گروه مدیریتی شما پس از اخذ مدرکتان باشد یا بیستمین گروه، فقط فراموش نکنید که اضطراب می‌تواند به درد بخورد. اضطراب باعث می‌شود تمام تلاشمان را بکنیم. کسانی که اضطراب یا نوعی حس «نمی‌دانم چه‌کار می‌کنم» دارند، در مسیر درست قرار دارند. اگر «مشکلی» در گروه رخ دهد، اتفاقی است که افتاده؛ به‌شرطی که آمادگی اصلاح شرایط را داشته باشیم، مسئله‌ای نیست. حتی می‌تواند کمک‌کننده باشد، زیرا اصلاً کار گروه فرآیند ترمیم زخم‌ها است.

اگر مدیریت گروهی را بر عهده دارید، احتمالاً به قدرت گروه ایمان دارید. اگر درگیر آن هستید که چطور هنگام بروز نزاع و تنش برخورد کنید، درخواست کمک کنید. فراموش نکنید که به‌عنوان رهبر گروه، بخشی از خود گروه نیز هستید. اگر به‌تنهایی و به شیوه‌ای خصوصی گروهی را مدیریت می‌کنید، برنامه‌ای گروهی را شروع کرده‌اید یا نیاز به دیدگاهی جدید دارید، همیشه گروه بزرگ‌تری وجود دارد که برای کمک به شما منتظر است. حتی اگر کارشناس هم باشیم، باز هم مطالب بیشتری هست که باید یاد بگیریم و کسانی هستند که اطلاعات بیشتری از ما دارند؛ پس مشورت کنید. از اساتید خود و اجتماع گروهی کمک بگیرید.

اخیراً متوجه شدم مدام دلتنگ همان تعاملات اجتماعی می‌شوم که تا پیش از دورۀ کرونا در زندگی‌ام عادی بود. از بهانه‌های سادۀ شادمانی (مانند نوشیدن چای در کافه‌ای کوچک با یک دوست) تا موارد هیجان‌انگیزی همچون دست دادن یا روبوسی با صدها نفر در یک کنفرانس. ارتباطات اجتماعی ـ به‌شکلی که می‌شناختم ـ از زمان آغاز همه‌گیری کاملاً متحول شده است.

هیچ‌چیز مانند ارتباط با دیگران برای من شادی‌آور نیست. دوست دارم دیگران را بشناسم. عاشق حرف زدن با مردم دربارۀ علاقمندی‌هایشان هستم. و بیش از هر چیز، دوست دارم به دیگران انگیزه بدهم که بهترینِ خود باشند.  

هفتۀ گذشته در یک جلسۀ کاری، مسئول پذیرش دربارۀ چند تماس تلفنی که در یک روز بعدازظهر دریافت کرده بودیم گزارش داد. در سه تماس پیاپی، تماس‌گیرنده‌ها افکاری منفی دربارۀ گروه‌درمانی داشتند.

تماس اول از جانب یک پزشک عمومی بود که برای بیمارش که فردی مهم و شناخته‌شده بود دنبال درمان می‌گشت.

تماس دوم از زن جوان دانشجویی بود که قصد داشت مصرف الکل را ترک کند.

سومین تماس از جانب مردی بود که می‌خواست همسرش را راضی کند روان‌درمانی را شروع کند.

هر سه نفر با وجود سه دیدگاه متفاوتشان، پیش‌فرض‌هایی منفی دربارۀ گروه‌درمانی داشتند.

شنیدن این خبر هم مرا ناراحت و هم گیج کرد. انتظار داشتم در طی دورانی که بیش از همیشه ما را از نظر جسمی و اجتماعی منزوی کرده، افراد تمایل بیشتری برای شرکت در گروه‌درمانی از خود نشان دهند! با همکارانم دو ساعت دربارۀ تجربیات مثبتی که خودمان از گروه‌درمانی داشتیم صحبت کردیم. گفتگوی خوب و شادی‌بخشی از کار درآمد و به‌نظرم یکی از همکاران به بهترین شکل مسئله را بیان کرد:

«مایک! من فکر می‌کنم خیلی‌ها این رو نمی‌دونن که گروه تبدیل به جهان کوچکی از دنیای خودِ مراجعان می‌شه. روابط اعضا با همدیگه، نحوۀ برخوردشون با تعارضاتی که بین‌شون شکل می‌گیره، واکنش‌شون به اتفاقات مثبت و منفی، اینها همه به‌شکلی تکرار تجربیات زندگی خودشون هستن. شکل حضور افراد در گروه معمولاً نشون‌دهندۀ رفتار و واکنش‌های اونها در زندگی روزانه‌شونه.»

کاملاً درست می‌گفت. پژوهش‌های علمی زیادی مزایای گروه‌درمانی را برشمرده‌اند. حتی بعضی مطالعات به این نتیجه رسیده‌اند که گروه‌درمانی نه‌تنها برابر با درمان انفرادی که گاهی بیش از آن مفید و اثربخش است. درست است که درمان انفرادی ابزاری قدرتمند برای بهبودی و رشد است، اما معمولاً تنها یک قطعه از پازل بزرگ را سر جایش قرار می‌دهد.

از دید من، درمان انفرادی کمک می‌کند ذهنیت سالم‌تری را در خود شناسایی کنیم، درحالی‌که گروه‌درمانی بهترین جا برای «تمرین» این مهارت‌ها در محیطی امن است.

خبر خوب این است که نمونه‌هایی که نقل کردم تنها سه تماس از بین ده‌ها تماس تلفنی بود که ما روزانه دریافت می‌کنیم. این تماس‌ها نمایندۀ اقلیتی از افراد است که به دنبال کمک می‌گردند و هر روز افراد بیشتری نسبت به گروه‌درمانی آگاه و به آن علاقمند می‌شوند. خبر احتمالاً بد هم این است که من کمی نگرانم که شرایط همه‌گیری ما را به‌سمت چنان انزوایی سوق دهد که بسیاری از ما حتی پس از پایان همه‌گیری هم نتوانیم درهای رابطه را به روی خود باز کنیم.

به همین دلیل است که فکر می‌کنم گروه‌درمانی در این روزها انتخاب بسیار خوبی برای همۀ ما است. برداشتن قدم اول و فکر صحبت کردن در جمع گروه در ابتدا نگران‌کننده به‌نظر می‌رسد، اما برای ایجاد تغییر لازم است از این سد عبور کنیم.

به یاد داشته باشیم که ما انسان‌ها موجوداتی اجتماعی هستیم! چه برچسب درون‌گرا را یدک بکشیم، چه برون‌گرا. در هر حال به‌گونه‌ای ساخته شده‌ایم که با دیگران در ارتباط باشیم، هم‌زیستی داشته باشیم و در کنار دیگران رشد و پیشرفت کنیم.

وقتی اس. اچ. فولکس، روان‎شناس و روان‌پزشک یهودی زادۀ آلمان در سال 1940 به انگلیس آمد و بیماران روانکاوی خود را به‌منظور درمان در گروه قرار داد، بارها مجذوب اتفاقاتی شد که در پویایی‌های گروه رخ می‌داد و بسیار فراتر از توقع اولیۀ وی از آموخته‌هایش در زمینۀ روانکاوی در آلمان و در کشور جدیدش انگلیس بود. شاید فولکس اصطلاح روانکاوی گروهی (GA) را از تریگانت بارو وام گرفته باشد، گرچه خودش به این موضوع اشاره‌ای نکرده. در هر حال درمانی که فولکس و طرفدارانش آن را گسترش دادند گروه‌درمانی روانکاوانه نام گرفت. فولکس تبدیل به سخنگوی پروپاقرص گروه‌درمانی شد و واکاوی مادام‌العمر تغییر فردی را در گروه‌ها شروع کرد و بعدها آن را تربیت ایگو در عمل نیز نامید.

در طی سال‌های بعد، پس از جنگ جهانی دوم چارچوب مرجع روانکاوی گروهی توسط دکتر اس. اچ. اف (فولکس خود را در نوشته‌هایش با این نام خطاب می‌کرد) و طرفدارانش (از جمله، دِمره، پاینز، اسکینر، براون، هرست، هاپر و کارتکائو) در وهلۀ نخست به عنوان مدلی درمانی ایجاد شد و مفاهیم محوری و فرانظریۀ آن بعداً به وجود آمد. فولکس برای مفهوم اصلی و محوریِ این چارچوب از کلمۀ لاتین ماتریکس استفاده کرد که انگیزه‌های ناخودآگاه و عوامل محرک پویایی‌های گروه را در گروه‌درمانی روانکاوانه توصیف می‌کند.

ماتریکس دلالت‌های مختلفی دارد: مادر، حیوان مادۀ باردار، قالب مواد ذوب‌شده برای ساخت مجسمه و اشیا، قاب حروف‌چینی در روش‌های چاپ پیشاکامپیوتر، روش سازماندهی اطلاعات در ریاضیات و راهنمایی در طراحی (رابرتس 1982). هدف تعریف ماتریکس گروه (GAM) به وضوح تعیین نامی برای کلیت گروه در سطح ناخودآگاه بود که متناظر با مفاهیم روانکاوانه در زمینۀ مناسبات فردی و بین‌فردی، در نظریه‌های رانه و همچنین روان‎شناسی ایگو و نظریه‌های روابط ابژه است. گروه بدن جسمانی ندارد، ولی در طی جلسات رودررو، بدن‌ها و ذهن‌های اعضا نیروی پیش‌برندۀ آن است که در نظریۀ سیستم‌های عمومی به کلیت گروه نسبت داده می‌شود که «چیزی فراتر و ورای مجموع اجزای تشکیل‌دهندۀ آن است» (بیتسن 1972).

گفته می‌شود وقتی افراد به‌عنوان اعضای گروه با یکدیگر ارتباط دارند، چیزی جدید و متفاوت از همۀ اجزا به وجود می‌آید. بنابراین، ماتریکس گروه «شبکۀ فرضی از ارتباطات و روابط گروهی معین» و «بستر مشترکی» تعریف می‌شود که «در نهایت معنا و دلالت تمام رویدادها را تعریف می‌کند و بر مبنای آن، تمام ارتباطات و تفسیرهای کلامی و غیرکلامی شکل می‌گیرد» (فولکس 1964).

به گفتۀ فولکس، ماتریکس گروه به صورت درون‌روانی و همچنین در کلیت گروه در تماس و تعامل بین دو مکان در نظر گرفته می‌شود. فولکس معتقد است که این ماتریکس دو جنبه دارد: یکی ماتریکس گروه بنیادین که بر اساس تجربه‌های فرهنگی، اجتماعی و زبانی گذشته ایجاد می‌شود و دیگری ماتریکس گروه پویا که از طریق تعامل‌ها و روابطی که در طی فرآیند گروه به وجود می‌آیند پدید می‌آید. در اصل، اس. اچ. اف تمایز روشنی بین ماتریکس گروه در جهان درونی و کلیت گروه قائل نمی‌شود. تعامل‌های بین افراد فرافردی نامگذاری می‌شود. یعنی تمام کسانی که در گروه حضور دارند (بی‌تابانه) آن را تجربه می‌کنند و درگیر آن می‌شوند. همچنین، رهبر نیز درگیر این تعامل‌ها می‌شود، گرچه در متون اس. اچ. اف در این باره ابهام وجود دارد. بسته به میزان بی‌تابی که به تعاملات فرافردی نسبت داده می‌شود، می‌توان فرض کرد که فردیت وجود ندارد. موضوعی که خود فولکس می‌ترسید با استفاده از استعارۀ «تششع» برای شفاف‌سازی دربارۀ استفاده از صفت فرافردی آن را «کشف» کرده باشد (فولکس، 1973). با استفاده از استعارۀ دیگر «پخش روی غشای سلولی انسان‌ها و حیوانات زنده»، بار دیگر می‌توان گفت که ذهن فرد بر اثر فرآیندهای فرافردی به مرور زمان تشکیل و محدود می‌شود و از این رو تا حدی از سایرین مجزا و متفاوت است: یعنی، فردیت وجود دارد (آلین، 1985).

اس. اچ. فولکس روانکاو تحصیل‌کرده‌ای اهل فرانکفورت و وین بود و روی نسخه‌های اولیۀ مفاهیم نظریۀ ایگو و رانۀ فروید متمرکز بود. درضمن تحت‌تأثیر مکتب فرانکفورت در حوزۀ فلسفۀ اجتماعی و نوربرت الیاس، جامعه‌شناس بزرگ نیز بود که خود در ایجاد چارچوب مرجع گروه‌درمانی روانکاوانه نقش داشت. فولکس در طی حیات حرفه‌ای طولانی‌اش، تحت تأثیر سایر چارچوب‌های فکری و درمانی مانند نظریۀ سیستم‌های عمومی قرار گرفت. اندیشۀ فولکس از روان‎شناسی ایگو تا روان‎شناسی اجتماعی را دربرمی‌گیرد که فرهاد دلال (1998) آنها را «فولکس سنتی» و «فولکس رادیکال» می‌خواند. دلال جزو کسانی است که با تأکید بر روابط قدرت و جنبه‌های مخرب ماتریکس پویا به پیشبرد نظریۀ گروه‌درمانی روانکاوانه (مثلاً دلال، نیتزن، بلک‌ول) بیشتر از خود فولکس کمک کرد.

ماتریکس گروه ابزاری مهم برای گروه‌درمانگرهای روانکاو در کار با مناسبات درمانی گروه است. از طریق مشاهدۀ اعضای گروه، درون‌نگری و تأمل روی انتقال و انتقال متقابل، فرمول‌بندی مشاهده‌ها در وهلۀ نخست از ماتریکس بالفعل گروه غالباً به هادی گروه بسیار کمک می‌کند. این فرمول‌بندی‌ها به درمانگر در نقش هادی گروه کمک خواهد کرد و مبنایی را برای درک محتوای پویای سطوح ناخودآگاه به‌اشتراک‌گذاری‌شده فراهم می‌کند و همچنین امکان مداخلۀ مستقیم را در اینجا و اکنون یا بعداً فراهم می‌کند. همچنین، از ماتریکس گروه در گروه‌های درمانی با اندازۀ متوسط و بزرگ و در گروه‌های سازمانی و بیرون‌درمانی استفاده می‌شود (بنابراین، به صورت منطقی سازه محسوب می‌شود و می‌توان آن را به شکل متفاوتی بسط داد و به کار برد)، ولی به علت ویژگی‌های مختلف، الگوهای ارتباط و رابطۀ این گروه‌ها در قیاس با گروه‌های کوچک ارزش تبیین کمتری دارند. مفهوم ماتریکس گروه‌درمانی روانکاوانه در اصل برای گروه‌های کوچک ایجاد شد و در این گروه‌ها بیشترین ارزش را دارد.

همچنین، ماتریکس گروه ممکن است اهمیت زیادی در تحقیقات دربارۀ فرآیندهای گروه در گروه‌درمانی داشته باشد (آلین 1996). ماتریکس گروه، همانطور که فولکس به ما یادآوری می‌کند سازه‌ای است که با سطوح ناخودآگاه تعامل سروکار دارد و نمی‌توان آن را به‌صورت مستقیم مشاهده و اندازه‌گیری کرد، ولی باید از طریق رفتارهای واقعی و تعامل‌های موجود در جلسات جاری گروه تا جای ممکن دربارۀ آن تحقیق کرد. مشوق‌های ناخودآگاه، رفتار نمودیافته را از طریق آنچه عوامل تعیین‌کننده می‌نامم (همان) تعیین می‌کنند. هشت عامل تعیین‌کننده تعریف شده‌اند که می‌توان در فرآیند تحقیق دربارۀ اتفاقاتی که در هر لحظۀ جلسات گروه‌درمانی و بین جلسات رخ می‌دهد آنها را مطالعه کرد (آلین، همان). این نوع از پروژه‌های تحقیقاتی کیفی اهمیت حیاتی در پیشبرد گروه‌درمانی دارد.

فولکس مفهوم ماتریکس گروه‌درمانی روانکاوانه، مخصوصاً ماتریکس بنیادین را پیش‌نیاز ارتباط و تعامل بین غریبه‌های حاضر در گروه‌ها تلقی کرد. ماتریکس مشخص می‌کند که آیا آنها می‌توانند ارتباط برقرار کنند… چه وقتی می‌توانند ارتباط برقرار کنند… یا نمی‌توانند. در عصر افزایش مهاجرت، پناهجویان و تحرک اجتماعی، ارتباط ساده نیست؛ گرچه به دلایل بسیار زیادی دغدغه‌ای اساسی است. هر چقدر تحلیل بیشتر انجام شود، ماتریکس بنیادین (فردی و جمعی) پیچیده‌تر می‌شود. این یکی از دلایلی است که در سال‌های بعد، روی ناخودآگاه اجتماعی تمرکز شد که امروزه گاه از آن استفاده می‌شود، گرچه محتوا و معنای این دو با هم یکی نیست.

منابع

1. Ahlin, G., (1985) On thinking about the Group Matrix. Group Analysis. Vol. 18(2) pp. 112-124.

2. Ahlin, G., (1996) Exploring psychotherapy group cultures. Essays on group theory and the development of Matrix Representation Grid, an observation method for studying therapeutic group processes. Academic doctoral thesis. Karolinska Institutet Medical University, Stockholm, Sweden.

3. Bateson, G. (1972) Steps to an Ecology of Mind. New York: Chanler Publishing C.

4. Behr, H. & Hearst, L., (2005) Group-Analytic Psychotherapy. A Meeting of Minds. London and Philadelphia: Whurr Publishers.

5. Blackwell, D., (1994) The Emergence of Racism in group Analysis. Group Analysis. Vol. 27(2) pp. 197 – 210.

6. Brown, D. & Zinkin, L. (edits.) (1994) The Psyche and the Social World. Developments in Group Analytic Theory. London: Routledge & Kegan Paul.

7. Cortesao, E., (1970) On Interpretation in Group Analysis. Group Analysis. Vol. 4 pp. 39-53.

8. Dalal, F., (1998) Taking the Group Seriously. Towards a Post-Foulkesian GroupAnalytic Theory. London and Philadelphia: Jessica Kingsley.

9. Dalal, F., (2002) Race, Colour and the Process of Racialization: New Perspectives from Group Analysis, Psychoanalysis and Sociology. Hove: Brunner-Routledge.

10. De Maré, P. B., (1972) Perspectives in Group Psychotherapy. A Theoretical Background. London: George Allen & Unwin Ltd.

11. De Maré, P. B. and Piper, R.; Thompson, S., (1991) Koinonia. From Hate through Dialogue to Culture in the Large Group. London: Karnac Books.

12. Elias, N., (1939 / 1978 / 1982 / 1994) The Civilizing Process. Oxford: Blackwell.

13. Foulkes, S. H., (1964) Therapeutic Group Analysis. London: George Allen & Unwin Ltd. Later: reprint Karnac Books.

14. Foulkes, S. H., (1975) Group-Analytic Psychotherapy. Method & Principles. London: Gordon and Breach. Later: reprint Karnac Books.

15. Garland, C., (1982) Group Analysis: Taking the Non-problem Seriously. Group Analysis. Vol. 15(1) pp. 4-14.

16. Hopper, E., (1997) Traumatic Experience in the Unconscious Life of Groups: a Fourth Basic Assumption. 21st SH Foulkes Annual Lecture. Group Analysis. Vol. 30(4) pp. 439 – 701. 4

17. Hopper, E., (2001) The Social Unconscious: Theoretical Considerations. Group Analysis. Vol. 34(1) pp. 9 – 27.

18. James, C. D., (1994) Holding and Containing in the Group and in Society. Chapter in D. Brown & L. Zinkin, (edits.): The Psyche and the Social World. London: Routledge.

19. Kreeger, L., (edit.) (1975) The Large Group. Dynamics and Therapy. London: Constable. Later: reprint Karnac Books.

20. Nitsun, M., (1996) The Anti-Group. Destructive Forces in the Group and their Creative Potential. London: Routledge.

21. Pines, M., (edit.) (1983) The Evolution of Group Analysis. London: Routledge & Kegan Paul.

22. Pines, M. & Schermer, V., (edits.) (1994) Ring of Fire: Primitive Affects and Object Relations in Group Psychotherapy. London and New York: Routledge.

23. Pines, M., (1998) Circular Reflections. Selected Papers on Group Analysis and Psychoanalysis. Intern. Library of Group Analysis. London and Philadelphia: Jessica Kingsley.

24. Roberts, J. P., (1982) Foulkes’ Concept of the Matrix. Group Analysis. Vol. 15(2) pp. 111-126.

25. Skynner, A. C. R., (1976) One Flesh: Separate Persons. Principles of Family and Marital Psychotherapy. London: Constable.

26. Van der Kleij, G., (1982) About the Matrix. Group Analysis. Vol. 15(3) pp. 219 – 234. 27. Zinkin, L., (1983) Malignant Mirroring. Group Analysis. Vol. 16(2) pp. 113 – 125.